Մարտահրավերներ, լուծումներ, ցուցանիշներ. ուշադրության առանցքում են ժողովրդագրական խնդիրները

ԵՊՀ-ում բացված Ժողովրդագրական հետազոտությունների կենտրոնը ստեղծվել է ԵՊՀ-ի, ՄԱԿ-ի բնակչության հիմնադրամի (UNFPA) և ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարության համագործակցությամբ՝ նպատակ ունենալով ամուր հիմքերի վրա դնելու Հայաստանում ժողովրդագրության զարգացումը: ՄԱԿ-ի բնակչության հիմնադրամի հայաստանյան գրասենյակի ղեկավար Լուսինե Սարգսյանը մեզ հետ զրույցում պատմել է կենտրոնի ստեղծման գաղափարի ծագման, Հայաստանում ժողովրդագրական կրթության ներկայիս վիճակի, առկա հիմնական մարտահրավերների և դրանց լուծման ուղղությամբ ձեռնարկվող քայլերի մասին, ինչպես նաև ներկայացրել ժողովրդագրական իրավիճակի մասին որոշակի տվյալներ։

- Տիկի՛ն Սարգսյան, ինչպե՞ս է ԵՊՀ ժողովրդագրական հետազոտությունների կենտրոնը նպաստելու Հայաստանում ժողովրդագրական կրթության և մասնագիտական կարողությունների զարգացմանը։ 

- Կենտրոնի ստեղծման գաղափարը ծնվեց այն ժամանակ, երբ Հայաստանը նոր էր սկսում մշակել ժողովրդագրական ռազմավարություն։ Այդ գործընթացում պարզ դարձավ, որ երկրում ժողովրդագիր մասնագետներ գրեթե չունենք, կամ նրանց թիվը շատ փոքր է։  Մեր կրթական համակարգում ժողովրդագրությունը դեռևս չի զբաղեցնում այն կարևոր տեղը, որը պահանջում է երկրի ներկայիս ժողովրդագրական իրավիճակը։ Այս հանգամանքով պայմանավորված՝ անհրաժեշտություն առաջացավ զարգացնելու ժողովրդագրական կրթությունը։ Կենտրոնի նպատակն է ստեղծել կրթական այնպիսի միջավայր, որտեղ կձևավորվեն նոր սերնդի ժողովրդագիրներ ինչպես մասնագիտական, այնպես էլ շարունակական կրթության միջոցով։ Միաժամանակ, կենտրոնը կդառնա հետազոտական հենք, որը միշտ պետք է պետությանը օգնի ճիշտ հասկանալ ժողովրդագրական իրավիճակը և դրա հիման վրա որոշումներ կայացնել։

- Հայաստանում եղե՞լ է ժողովրդագիրների կրթության պակաս, ինչպե՞ս է լուծվել այդ հարցը։

- Երբ մենք մշակում էինք ժողովրդագրության ռազմավարություն, ներգրավեցինք տարբեր փորձագետների աշխարհի հայտնի համալսարաններից։ Ընդհանուր աշխատանքում ընդգրկվեցին ոչ միայն ժողովրդագիրներ․ մեր ներուժը օգտագործելով՝ այդ գործընթացին միացավ նաև «Ամերիա» իրավական–խորհրդատվական ծառայությունը։ Այս աշխատանքների արդյունքում ստեղծվեց այն հիմքը, որը անհրաժեշտ էր․ շատ մարդիկ վերապատրաստվեցին՝ ներառյալ պետական համակարգի, խորհրդատվական և այլ կազմակերպությունների ներկայացուցիչներ։ Խնդիրը փորձել ենք լուծել այսկերպ։ Սակայն պարզ դարձավ, որ անհրաժեշտ է ստեղծել համակարգված հիմք ժողովրդագրական կրթության համար։ Ներկայում քննարկում ենք ժողովրդագրական հիմնարար կրթության մեթոդաբանության մշակումը և շուտով կսկսենք դրա իրականացման աշխատանքները ԵՊՀ գործընկերների հետ։ Մեր նպատակն է ապահովել հուսալի կրթական հիմք, որի վրա հետագայում կկառուցվի ավելի լայնամասշտաբ ու լիարժեք ժողովրդագրական կրթական համակարգ։ Այս կրթական բազան պետք է ոչ միայն գիտական ոլորտի մասնագետներին, այլև պետական կառավարման համակարգի աշխատողներին։ Երբ առկա է առանձնահատուկ նպատակներով ռազմավարություն և անդրադարձ է կատարվում ժողովրդագրական մարտահրավերներին, կարևոր է ճիշտ հասկանալ իրավիճակը և ճիշտ օգտագործել առկա տեղեկությունները՝ արդյունավետ որոշումներ կայացնելու համար։

- Կրթական բաղադրիչներից զատ՝ կառույցը նաև այլ աշխատանքներ է կատարելու՝ դուրս բերելով ժողովրդագրական մարտահրավերներին առնչվող հարցերը և կատարելով նաև իրազեկման աշխատանքներ։ Ի՞նչ ժողովրդագրական խնդիրների մասին է խոսքը և ի՞նչ աշխատանքներ են կատարվում ներկայում։ 

- Մենք Մեծ Բրիտանիայի մեր գործընկերների հետ սկսել ենք առաջին նախաձեռնությունը՝ աշխատաշուկայից դուրս մնացած կանանց կրկին աշխատանքային գործընթացում ներգրավելու ուղղությամբ։ Դրա շրջանակում նախատեսվում է մշակել ընդհանրական դասընթաց, որը հնարավորություն կընձեռի կանանց ձեռք բերելու այն հմտությունները, որոնք անհրաժեշտ են այսօր։ Հաճախ նրանք աշխատաշուկայից դուրս են մնում մայրական արձակուրդի կամ ընտանիքի խնամքի երկարատև արձակուրդի պատճառով։ Այս նախաձեռնության մեջ մենք համատեղում ենք ուժերը ԵՊՀ ժողովրդագրական հետազոտությունների կենտրոնի հետ։ Եվ ըստ էության՝ սա կլինի ոչ ժողովրդագրական ուղիղ կրթության մասին առաջին պրոդուկտը՝ աջակցելով և՛ ժողովրդագրական ռազմավարությանը, և՛ զբաղվածությանը։

Երբ հաճախ խոսում ենք բիզնեսի մասին, շեշտում ենք, որ աշխատավայրերը պետք է լինեն ընտանիքահենք։ Այս առումով մենք նույնպես տեսնում ենք ԵՊՀ ժողովրդագրական հետազոտությունների կենտրոնի մեծ ներուժը՝ աջակցելու մեզ այնպիսի համակարգի մշակման գործում, որը կօգնի գործատուներին դարձնել իրենց աշխատավայրը ավելի լավը՝ ավելի ցանկալի և ընտանիքահենք միջավայրով։ Եվ կարևոր է, որ ոչ միայն այս համակարգը մշակվի, այլև գործատուները կարողանան այն արդյունավետորեն ներդնել իրենց կազմակերպություններում։ Սա կունենա ինստիտուցիոնալ առումով կայունություն, քանի որ այն ԵՊՀ-ում է և, ըստ էության, համալսարանը մասնավոր կազմակերպությունների հետ լայնածավալ աշխատանք է տանում տարբեր ոլորտներում։ Սա կնպաստի նաև համակարգի շարունակականությանը, քանի որ գործատուները կգան և հետաքրքրված կլինեն՝ դիմելու ԵՊՀ ժողովրդագրական հետազոտությունների կենտրոն։ Արդյունքում և՛ պետությունը, և՛ մասնավոր հատվածը կդառնան այն հենքը, որը մշտապես թարմ տեղեկություններ կստանա կենտրոնից։ Այս համագործակցությունն էլ միջավայրը կդարձնի ավելի լավը՝ հարմարեցված Հայաստանի ժողովրդագրական ներկա իրավիճակին։

Ժողովրդագրությունը շարունակաբար փոփոխվում է․ ցուցանիշները նույնպես կարող են փոփոխվել, և այդ պատճառով անհրաժեշտ են շարունակական հետազոտություններ, որոնք կօգնեն պետական մարմիններին ավելի արդյունավետ որոշումներ կայացնել։

- Ինչո՞ւ ընտրվեց կանանց թեման՝ որպես առաջնահերթություն։ Դա պայմանավորվա՞ծ էր «Ժողովրդագրական դիմակայունություն. կանանց կարողությունների և հնարավորությունների ընդլայնում տվյալահենք քաղաքականությունների միջոցով» ծրագրի մեկնարկով, թե՞  նաև սոցիալ-տնտեսական այլ ցուցանիշներով։

- Մեզ մոտ կանանց և տղամարդկանց միջև իրավահավասարությունը իրավական տեսանկյունից բավականին բարվոք վիճակում է և շատ լավ սահմանված է օրենքով։ Սակայն գործնականում դեռևս կան խնդիրներ։ Նորություն չէ այն, որ շատ կանայք դժվարությունների են բախվում աշխատանքի ընդունվելիս, աշխատավայրում և կարիերայի առաջընթացի հարցերում։ Այս դժվարությունները ունեն և՛ օբյեկտիվ, և՛ սուբյեկտիվ պատճառներ։

Օբյեկտիվ պատճառներից մեկն այն է, որ շատ կանայք մայրության պատճառով որոշ ժամանակահատվածով դուրս են մնում աշխատաշուկայից։ Այս դեպքում հարցեր են առաջանում՝ ինչ է տեղի ունենում այդ կնոջ հետ, որը մինչ այդ աշխատում էր։ Արդյո՞ք նա իրեն հարմարավետ է զգում հետագայում աշխատավայր վերադառնալիս։ Արդյո՞ք մենք՝ որպես պետություն, ապահովում ենք բավարար պայմաններ նրա հեշտ վերադարձի համար։ Ցավոք, շատ կանայք դուրս են մնում աշխատանքային շուկայից, քանի որ չեն կարողանում կազմակերպել երեխայի խնամքը կամ բավարար աջակցություն չունեն այդ հարցում։ Արդյունքում նրանք մնում են տանը, և այն տնտեսական հավելյալ արդյունքը, որը նախկինում ստեղծում էին, այլևս չի ստեղծվում։ Իսկ շատերը պարզապես չեն կարողանում համատեղել աշխատանքն ու ընտանիքը։ Այդ իսկ պատճառով մենք որպես առաջնային թիրախ ընտրել ենք կանանց և մեր նախաձեռնությամբ ցանկանում ենք ուշադրություն հրավիրել այն անտեսանելի աշխատանքի վրա, որը նրանք կատարում են ամեն օր։ Մեր նպատակը համակարգը փոխելն է այնպես, որ կանայք հնարավորություն ունենան միաժամանակ և՛ աշխատելու, և՛ երեխայի խնամքով զբաղվելու։ Բացի դրանից՝ խնդիր կա նաև այն հատվածում, երբ կանայք գիտակցված ընտրում են ֆորմալ աշխատանքային շուկա չմտնելը և նախընտրում են զբաղվել ընտանիքի խնամքով։ Այս աշխատանքը մեր երկրում այս պահին չունի ո՛չ տնտեսական ճանաչում, ո՛չ էլ որևէ կարգավիճակ։ Մեր նպատակն է, որ այս աշխատանքը ևս ստանա որոշակի ճանաչում և կարգավիճակ։

- Ձեր դիտարկումները ենթադրում են նաև օրենսդրական դաշտում որոշակի փոփոխություններ։ Պետության կողմից կա՞ պատրաստակամություն նման փոփոխությունների համար։

- Այդ հանձնառությունը ֆիքսված է ժողովրդագրական ռազմավարությամբ, որի առաջին ուղենիշային ուղղությունը հենց ընտանիքահենք միջավայրի ձևավորումն է։ Այս ուղղությամբ ռազմավարության մեջ նախատեսված են մի շարք գործողություններ։ Մեր առաջիկա քայլերից է ԵՊՀ-ի հետ համագործակցությամբ պետությանը տրամադրել կոնկրետ տվյալներ և վերլուծություններ այն մասին, թե ինչ ազդեցություն կարող է ունենալ ընտանիքահենք միջավայրի ստեղծումը կամ տնային աշխատանքի ճանաչումը։ Մենք արել ենք առաջին քայլը, և շատ կարևոր է շարունակել այս աշխատանքը՝ ներգրավելով թե՛ բիզնեսը, թե՛ համալսարանը։ Միայն այս համագործակցությամբ հնարավոր կլինի ստեղծել «պարարտ հող»՝ նոր ծրագրերի ձևավորման և համակարգային փոփոխությունների համար։

- Տիկի՛ն Սարգսյան, հետաքրքիր է, ինչպիսի՞ն է Հայաստանի ներկա ժողովրդագրական իրավիճակը, որո՞նք են հիմնական խնդիրները և հնարավո՞ր է՝ ներկայացնեք դրանց վերաբերյալ թվային որոշ տվյալներ։

- Ամբողջ աշխարհում, այդ թվում՝ մեզ մոտ, բնակչության աճի տեմպը նվազում է։ Մենք այսօր աշխարհում տեսնում ենք բնակչության թվի ինչ-որ աճ և խոսում ենք 8 միլիարդի մասին, սակայն այս աճի տենդենցը զգալիորեն դանդաղել է։ 2050 թվականից հետո բնակչության թվի նվազում կդիտվի ավելի ակնառու կերպով։ Ամբողջ աշխարհում գրեթե տարբեր աստիճաններով նվազել է ծնելիությունը։

Բնական է, որ մարդիկ ցանկանում են ունենալ այնքան երեխաներ, որոնց կարող են ապահովել համապատասխան կրթությամբ և առողջությամբ։ Հայաստանում, օրինակ, ցանկալի երեխաների միջին թիվը երեքն է, իսկ ծնելիության ընդհանուր ցուցանիշը կազմում է մոտ 1.9։ Մինչդեռ պարզ վերարտադրության համար տվյալ գործակիցը պետք հասնի 2.1-ի։ Հայաստանում տվյալ ցուցանիշն է նաև այն պատճառով, որ այստեղ հյուրընկալել ենք արցախահայերի, որտեղ ծնելիության մակարդակը ավելի բարձր է եղել։ Սակայն 2023 թվականի տվյալներով՝ ընդհանուր ծնելիության ցուցանիշը Հայաստանում կազմել է 1.7։

Մենք այսօր ունենք «ժողովրդագրական հնարավորությունների պատուհան», կարող ենք օգտվել և վերացնել այն խոչընդոտները, որոնք մարդկանց ստիպում են չունենալ այդ երեք երեխաները, որոնց նրանք իսկապես ցանկանում են ունենալ։

ՄԱԿ-ի բնակչության հիմնադրամը անցյալ տարի կատարել է մեծ հետազոտություն 14 երկրներում՝ շուրջ 14 հազար մարդու շրջանում։ Գերակշռող մեծամասնությունը նշել է, որ չի կարողանում ունենալ այնքան երեխաներ, որքան ցանկանում է, և սոցիալ-տնտեսական խնդիրները դասել են առաջին տեղում։ 

Մենք նաև ունենք միգրացիայի խնդիր։ Վերջին 10 տարիների ընթացքում երիտասարդ բնակչության թիվը նվազել է մոտ 25%-ով՝ տարբեր պատճառներով։ Արդյունքում ժողովրդագրական պատկերում մեծացել է ավագ սերնդի տոկոսային մասնաբաժինը։ Սա մարտահրավերներ ունի․ հիմնականում աշխատում են երիտասարդները և ավելի շատ մարդու սոցիալ-տնտեսական կարիքներ են հոգում։ Այստեղ է, որ մենք ունենք անելիքներ՝ կարգավորելու և կազմակերպելու համակարգը, որպեսզի կանխենք տնտեսական ստագնացիայի վտանգը։ Այս համատեքստում խոսում ենք նաև առողջ ծերացման մասին, որպեսզի ավագ սերունդը կարողանա հավելյալ արժեք ստեղծել շատ ավելի երկար ժամանակ։

Մեզ մոտ կա նաև անպտղության խնդիր, որի ցուցանիշը կազմում է մոտ 16.8%։ Սա նշանակում է, որ յուրաքանչյուր վեցերորդ մարդ իր կյանքի ընթացքում առնվազն մեկ անգամ բախվում է անպտղության խնդրին։ Այս ոլորտում նույնպես առկա են մարտահրավերներ՝ հասկանալու, թե ինչ քայլեր կարող ենք ձեռնարկել կանխարգելման համար, ինչպես նաև աջակցելու նրանց, ովքեր ցանկանում են երեխաներ ունենալ, բայց չեն կարողանում։ Ժողովրդագրական խնդիրները բազմաշերտ են և պահանջում են համապարփակ լուծումներ, ուստի անհրաժեշտ է աշխատել բոլոր ոլորտներում։

- Ինչպիսի՞ տեսլական և ռազմավարական մոտեցումներ ունի ՄԱԿ-ի բնակչության հիմնադրամը թվարկած ժողովրդագրական խնդիրների լուծման ուղղությամբ։

- Հաջորդ հինգ տարիներին ՄԱԿ-ի բնակչության հիմնադրամը կաջակցի Հայաստանին՝ բարձրացնելու ժողովրդագրական դիմակայունությունը։ Այս ուղղությամբ մեր ուղենիշային և հիմնական փաստաթուղթը հաստատվել է օգոստոսի 28-ին, և հենց սա է մեր գաղափարախոսության հիմքը։ Առաջին հերթին մեր նպատակը պետությանը որոշումներ կայացնելու գործընթացում աջակցելն է՝ հիմնվելով հստակ տվյալների և ցուցանիշների վրա, որոնք կներկայացնեն իրական ժողովրդագրական պատկերը։ Այս տվյալները ներառում են կրթության, վերարտադրողական առողջության, կանանց և տղամարդկանց իրավահավասարության, ինչպես նաև երիտասարդների մասնակցության ոլորտները։ Երկրորդ կարևոր ուղղությունը առողջ ապրելակերպի խթանումն է, այդ թվում՝ կրթական ծրագրերի միջոցով։ Երրորդ ուղղությունը կանանց և տղամարդկանց իրավահավասարության ամրապնդումն է՝ ապահովելով, որ յուրաքանչյուր մարդ ունենա իր ներուժը լիարժեք իրացնելու հավասար հնարավորություններ։

Լուսինե Սարգսյանը նշում է, որ կենտրոնի գործունեության շրջանակում նախատեսվում են փոխադարձ այցեր և համագործակցություններ՝ կենտրոնի կարողությունների հզորացման և միջազգային փորձի փոխանակման համար։ Նախատեսվում է Հայաստան հրավիրել լավագույն մասնագետների, ինչպես նաև տարածել տեղեկություններ կենտրոնի գործունեության մասին, որ բոլոր շահառուները կարողանան օգտվել կրթական ու հետազոտական հնարավորություններից։

Կենտրոնը դառնալու է բազմաոլորտային հարթակ՝ տարբեր ոլորտների մասնագետներով։ Արդեն տեղի են ունեցել քննարկումներ արտասահմանցի ժողովրդագիրների հետ, և ծրագրվում է կազմակերպել աշնանային ու ամառային դպրոցներ՝ արդի հիմնախնդիրների քննարկման համար։

ՄԱԿ-ի բնակչության հիմնադրամի հայաստանյան գրասենյակի ղեկավար Լուսինե Սարգսյանն ընդգծում է, որ համագործակցությունը պետք է ընդգրկի թե՛ Հայաստանի, թե՛ արտերկրի ակադեմիական շրջանակները, քանի որ ոլորտը արագ է զարգանում։ Ըստ նրա՝ կենտրոնը լինելու է բաց հարթակ՝ առանց սահմանափակումների, ինչը պայմանավորված է նաև նրա տեղակայմամբ ԵՊՀ-ում, որտեղ կա համապատասխան ակադեմիական միջավայր ու հնարավորություններ։