Մեդիամթնոլորտը և քաղաքացիական ակտիվության սոցիալ-հոգեբանական հիմնահարցերը՝ ԵՊՀ հետազոտողների ուսումնասիրության առանցքում

«Հանրային գործընթացների հոգեբանական ուսումնասիրություններ» գիտական խմբի անդամները «Պատկանելություն, ազդելու կարողություն և քաղաքացիական գործողություն․ հետհեղափոխական և (հետ)պատերազմական Հայաստանում քաղաքացիության ըմբռնումը սոցիալ-հոգեբանական հայացքով» գիտական նախագծի շրջանակում փորձում են գտնել վերոնշյալ հարցերի պատասխանները։

Գիտական խումբը ստեղծվել է ՀՀ ԿԳՄՍՆ բարձրագույն կրթության և գիտության կոմիտեի «Հեռավար լաբորատորիաներ-2023» ծրագրի շրջանակում և գործում է ԵՊՀ հոգեբանության գիտահետազոտական կենտրոնի «Անձ և սոցիալական միջավայր» գիտահետազոտական լաբորատորիայի կազմում:

Այս բազմամեթոդ հետազոտության նպատակն է վերլուծել անվտանգության և բարձր անորոշության պայմաններում քաղաքացիական (չ)ներգրավվածության հիմքում ընկած սոցիալ-հոգեբանական գործոնները Հայաստանում: Այս մեծ նպատակի ենթանպատակներից է ուսումնասիրել տեղական լրատվական մեդիայում գերակայող մեդիամթնոլորտը քաղաքացիական մասնակցության համար ունեցած դերի տեսանկյունից, ինչի մասին էլ «Հաշվետու գիտաժողով-2025»-ի ընթացքում զեկույց է ներկայացրել ԵՊՀ անձի և սոցիալական միջավայրի գիտահետազոտական լաբորատորիայի կրտսեր գիտաշխատող Անի Պողոսյանը։ Նա անդրադարձել է մեդիամթնոլորտի և քաղաքացիական (չ)ներգրավվածության, տելեգրամյան լրատվական ալիքների բովանդակության վերլուծության նախնական արդյունքներին։

«Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ մեդիան կարևոր դերակատարում ունի տարբեր հիմնախնդիրների արդիականությունը որոշելու գործում և ընդգծում է որոշ թեմաներ՝ անտեսելով մյուսները: Այդ սելեկտիվության շնորհիվ մեդիան ոչ միայն տեղեկություն է հաղորդում լսարանին, այլև ձևավորում նրա ընկալումները կոնկրետ հարցերի կարևորության և հրատապության վերաբերյալ, թելադրում հանրային օրակարգ և շրջանառում տարբեր խոսույթներ: Հիմնվելով այս գաղափարի վրա՝ մենք կարծում ենք, որ մեդիան ունի ազդելու բավարար ներուժ՝ խթանելու կամ խոչընդոտելու քաղաքացիական ներգրավվածությունը, մարդկանց՝ ազդելու կարողության զգացումը, ինչպես նաև կարող է նախադրյալ լինել քաղաքացիական (չ)ներգրավվածության ձևավորման համար»,- ասաց ԵՊՀ կրտսեր գիտաշխատողը։

Նա մատնանշեց, որ հետազոտության համար ընտրվել է «Տելեգրամ»-ը՝ որպես ներկայացուցչական լրատվական մեդիա, քանի որ այն հարմար է հետազոտողի համար տվյալների բազայի հասանելիության և դրա հետ աշխատելու տեսանկյունից։ Մյուս կողմից՝ այն հեշտ կիրառելի հարթակ է, որտեղ լուրերը շրջանառվում են «մեսիջիֆիկացված» ձևով, ինչը հարթակի սպառումը առավել հեշտ է դարձնում մարդկանց համար:

Հետազոտության համար տելեգրամյան ալիքների ընտրության գործընթացը եղել է փուլային:

Նախ՝ հետազոտական խմբի անդամները կատարել են պիլոտային ուսումնասիրություն, որի շրջանակում փորձարկել են իրենց մշակած մեթոդական գործիքը, ուսումնասիրել ՀՀ-ում տելեգրամյան 8 առաջատար ալիքների բովանդակային առանձնահատկությունները: Հաշվի առնելով այն, թե ինչ հիմնական օրակարգ են շրջանառում տվյալ ալիքները, որ թեմաներն են շրջանցում, ինչպես նաև լուրերի պատրաստման մասնակցային բնույթը, լսարանի ծավալը և ալիքներում շրջանառվող լուրերի ձևաչափը՝ հոլովակներ, լուսանկարներ, տեքստեր՝ բազմազանություն ապահովելու համար, առանձնացվել են տելեգրամյան 3 լրատվական ալիքներ՝ հարիշխանական, չեզոք և հակաիշխանական:

«Մեզ առավելապես հետաքրքրում էր, թե ինչպիսին է ներկայիս Հայաստանի լրատվական մեդիամթնոլորտը, քաղաքացի-պետություն հարաբերությունների, Հայաստանի անկախության, հետպատերազմական իրողությունների վերաբերյալ ինչ գերակայող հույզեր է այն ակտիվացնում, ինչ պատումներ է շրջանառում։ Ելնելով գերիշխող պատումների և հուզական տրամադրության պատկերից՝ մենք ուզում ենք պարզել, թե ինչ հավանական ազդեցություն դա կունենա քաղաքացիական (չ)մասնակցության պարագայում»,- պատմեց ծրագրի ղեկավար, հ.գ.թ. Սոնա Մանուսյանը՝ ընդգծելով, որ իրենց հետաքրքրում է, թե ինչ հավանական ազդեցություն ունի «մեդիակլիման» քաղաքացու ընկալումների վրա:

Երեք ալիքներից հետազոտողները ստացել են 1661 միավոր լուր և զտել դրանք. հեռացվել են միջազգային լուրերը և այն լուրերը, որոնք անմիջականորեն առնչություն չեն ունեցել Հայաստանի քաղաքական կամ քաղաքացիական կյանքին։ Մեդիա վերլուծության է ենթարկվել 755 միավոր լուր: Յուրաքանչյուր ալիք հաջորդաբար կոդավորվել է 2 կոդավորողի կողմից: Կոդավորողները եղել են հետազոտական թիմի անդամները: Յուրաքանչյուր կոդավորող, ընթերցելով/լսելով լուրը, դուրս է բերել միավոր լուրի համար հետևյալ տվյալները՝

• լուրի վերնագիր,

• լուրում շրջանառվող հիմնական թեմա(ներ),

• հույզեր, որոնք ակտիվացնելու միտում ունի լուրի մատուցումը,

• հույզեր, որոնք առաջանում են կոդավորողի մոտ լուրը ընթերցելիս/լսելիս,

• հիմնական դերակատար(ներ),

• ի՞նչ լույսի ներքո են ներկայացվում հիմնական դերակատարները լուրի մեջ,

• լուրի սկզբնաղբյուրը,

• ժամանակահատվածը, որի մասին պատմում է լուրը (ներկա, անցյալ, ապագա)։

«Տվյալների հետ աշխատանքը սկսել ենք 2024 թվականի դեկտեմբերից՝ վերցնելով նախորդ 3 ամիսների ընթացքում հրապարակված լուրերը։ Ժամանակահատվածի ընտրությունը կատարվել է պատահականության սկզբունքով, քանի որ մեր նպատակը կոնկրետ իրադարձությունների առանցքի շուրջ հրապարակված լուրերի վերաբերյալ հուզական հակազդումների ուսումնասիրությունը չէր: Առանձնապես նշեմ, որ այս աշխատանքը մեթոդաբանական նորույթ ունի հենց հայերենով մեդիա բովանդակության հետ աշխատելու համար մեթոդաբանական մոտեցումներ և գործիք մշակելու առումով: Այս աշխատանքով նաև հարմարեցվում և մշակվում են ինչպես տվյալների հավաքագրման, այնպես էլ վերլուծության գործիքներ, որոնք հայերեն տեքստի հետ աշխատելու հնարավորություն են տալիս»,- նշեց Անի Պողոսյանը։

Ծրագրի ղեկավարի խոսքով՝ այն գործիքները, որոնց միջոցով կատարվել է մեդիայի բովանդակության վերլուծությունը, հնարավորություն չեն տալիս քաղաքացիական չներգրավվածության ձևերի վերաբերյալ ուղիղ եզրակացություններ անելու, ուստի հետազոտությունն անհրաժեշտ է դիտարկել ոչ թե որպես առանձին ուսումնասիրություն, այլ որպես այս բազմաբաղադրիչ հետազոտության մի մաս։ Սակայն նախնական դիտարկումներով՝ հետազոտության մեկ այլ ուղղությամբ ֆոկուսխմբային ուսումնասիրության արդյունքում ստացած տվյալները ցույց են տալիս, որ լուրերի սպառումը մարդկանց շրջանում ուղեկցվում է տագնապի, վախի, ծանրության, ընկճվածության, անհանգստության, նյարդայնության, ատելության, շփոթմունքի, անհարմարության, կրավորականության զգացումներով։

«Սա կրկին հաստատում և ամրապնդում է մեդիայից ստացած այն տվյալները, որոնք մատնանշում են, որ դրանք նպաստում են չներգրավվածությանը, սակայն հարկ է նշել, որ այս արդյունքները նախնական են և անհրաժեշտություն ունեն հետագայում ենթարկվելու առավել խորքային վերլուծության»,- շեշտեց Սոնա Մանուսյանը։

Այն հարցին, թե ինչպես կարող են նախագծի արդյունքները կիրառվել կրթության, մեդիա քաղաքականության կամ այլ ոլորտներում, հետազոտական խմբի անդամները պատասխանեցին, որ այս և հետագայում հրապարակվելիք հետազոտությունների տվյալների հիման վրա ոլորտային մասնագետները՝ մանկավարժները, մեդիա փորձագետները, լրագրողները, կարող են ավելի մեծ ուշադրություն դարձնել այն լեզվին, որով ներկայացվում է տեղեկությունը՝ դառնալով ավելի զգայուն ու քննադատական դրա հանդեպ։

Մասնագետները նախատեսում են տվյալների հետ աշխատանքի հաջորդ փուլում կոմպլեքս հույզերը համադրել մեդիայում շրջանառվող հիմնական թեմաների հետ և հուզական ռեակցիաների բազմազանությունը տեղավորել ակտիվացնող/ապաակտիվացնող, դրական/բացասական հույզերի կոորդինատային համակարգում, ինչը նրանց հնարավորություն կտա խորացնելու լրատվական մեդիա բովանդակության՝ հնարավոր ռեակցիաներ գեներացնելու ներուժի հասկացումը հենց քաղաքացիական ակտիվության տեսանկյունից։

«Այս պահին ընթացքի մեջ է լրատվական ալիքների թեմատիկ վերլուծության և մեդիամթնոլորտը ձևավորող թեմաների ու հույզերի փոխառնչությունների ուսումնասիրության գործընթացը: Իսկ ընթացիկ արդյունքները պատրաստվում ենք ներկայացնելու ս․թ․ հուլիսի 1-4-ը Կիպրոսում կայանալիք Հոգեբանության 19-րդ եվրոպական կոնգրեսի շրջանակում»,- ամփոփեց Անի Պողոսյանը: