В Арцахе царство было названо агванским, церковь была названа агванской, но мы имеем дело с коренным армянством. Гамлет Петросян

На территории Арцаха до сих пор не обнаружено ни одной албанской буквы. Ряд раннехристианских памятников, в том числе надписи на них, имеющие четкую хронологию, позволяют говорить о том, что Арцах был армянским. Об этом говорит заведующий кафедрой культурологии ЕГУ Гамлет Петросян, который в сотрудничестве с международным научным сообществом много лет проводил раскопки в Арцахе.

Համլետ Պետրոսյանի հեղինակած «Վաղքրիստոնեական հնագիտությունն ու հուշարձանները հայ-ադրբեջանական հակամարտության գոտում. Տիգրանակերտ, Ամարաս, Վաճառ» վերտառությամբ գիտական հոդվածը լույս է տեսել Գերմանիայի Քիլ համալսարանի՝ «Արցախի մշակութային ժառանգությունը. hայոց պատմությունը և դրա հետքերը Լեռնային Ղարաբաղում» վերտառությամբ ժողովածուում: Հետազոտողի նպատակն է եղել ցույց տալ, որ քրիստոնեական արշալույսին՝ 4-րդ դարի վերջից մինչև արաբական արշավանքները՝ 7-րդ դարի կեսերը, Արցախը հայաբնակ էր, հայախոս ու հայագիր:

Գիրը՝ էթնիկության ցուցիչ. Արցախի հայկական ժառանգությունը

«Հոդվածում ներկայացրել եմ այն հուշարձանները, որոնք Աղվանից եկեղեցու ենթակայության տակ էին: Մոտավորապես 5-րդ դարի կեսերից Արցախը և Ուտիքը միացվել են Աղվանից թագավորությանը և Աղվանից եկեղեցու մաս կազմել: Ադրբեջանցիներն օգտվում են այն առիթից, որ եկեղեցին կոչվում է Աղվանական, կաթողիկոսը կոչվում է Աղվանից կաթողիկոս, և այդ պատճառով էլ ասում են, թե Արցախը հայության հետ որևէ առնչություն չունի: Մինչդեռ վաղքրիստոնեական մի շարք հուշարձաններ՝ ներառյալ նրանց վրայի արձանագրությունները, որոնք հստակ ժամանակագրություն ունեն, հնարավորություն են տալիս խոսելու այն մասին, որ Արցախը հայկական է եղել»,- ասաց Համլետ Պետրոսյանը՝ ընդգծելով, որ էթնիկության ավելի հստակ ցուցանիշ, քան գիրը, հազիվ թե գոյություն ունի. «Ճարտարապետական կառույցները երբեմն վիճարկելի են, բայց գիրը չես կարող վիճարկել»:

Համլետ Պետրոսյանն ընդգծեց, որ Արցախի վաղմիջնադարյան հայերեն արձանագրությունները թվագրվում են 5-9-րդ դարերով, այսինքն՝ հայերենի այբուբենի ստեղծումից ի վեր:

Արցախում հայտնաբերված 5-6-րդ դարերի եկեղեցիների առանձնահատկությունները

2006-2020 թվականներին Արցախի մի շարք շրջաններում՝ մասնավորապես Տիգրանակերտում, Դադիվանքում, Վաճառում, կատարված պեղումների արդյունքները ներկայացված են Քիլ համալսարանի ժողովածուում:

Տիգրանակերտի պեղումների ժամանակ, որոնք կատարվել են վերոնշյալ ժամանակամիջոցում, երկու եկեղեցի է հայտնաբերվել: Ըստ ԵՊՀ հետազոտողի՝ դրանք դասական քրիստոնեական եկեղեցիներ են և ոչնչով չեն տարբերվում Հայաստանի մի շարք եկեղեցիներից: Եկեղեցական այդ կառույցներին կից կան որոշ առանձնահատկություններ, որոնք դրսևորվել են 5-6-րդ դարերում. «Տիգրանակերտի պեղումների արդյունքում հայտնաբերվել է մասունքարան, որն ունի միայն արևելյան մուտք: Քրիստոնեական կառույցները ոչ թե արևելյան, այլ արևմտյան մուտք պետք է ունենան: Միակ արևելյան մուտք ունեցողը համարվում է Տիրոջ գերեզմանը Գողգոթայում: Հետայդու պեղումներ են արվել Ամարասի վանքում: Այնտեղ Գրիգոր Լուսավորչի թոռան՝ Գրիգորիսի մասունքարանն է, որն ունի երեք մուտք՝ մեկը արևելքից:

Պեղումները շարունակվեցին Վաճառում, որտեղ կա Սուրբ Ստեփանոսի վաղքրիստոնեական մասունքարանը: Տվյալ կառույցը ևս ունի արևելյան մուտք: Այս բոլոր կառույցների վրա հայտնաբերվել են միայն հայերեն արձանագրություններ»,- նշեց Համլետ Պետրոսյանը: Նա ընդգծեց, որ Աղվանքի թագավոր Վաչագան Բարեպաշտը աղվանական եկեղեցուն ինքնուրույն կարգավիճակ տալու ձգտումով 5-րդ դարի վերջին և 6-րդ դարի սկզբին փորձել է առանձնացնել Աղվանից եկեղեցին, որը միշտ հայ եկեղեցու գաղափարական-ծիսական ազդեցության տակ է եղել. «Այս նպատակով ստեղծել է «երուսաղեմյան» պատմություններ, այն է՝ քրիստոնեությունն առաջինը տարածել է ոչ թե Գրիգոր Լուսավորիչը, այլ Թադեոս առաքյալի աշակերտ Եղիշան, որն այդ նպատակով Աղվանք է եկել Երուսաղեմից: Սակայն այս վաղքրիստոնեական բոլոր պատմությունները հազիվ թե իրականության հետ մեծ կապ ունենան: Խնդիրն այն է, որ թագավորը փորձել է իր եկեղեցին ավելի ինքնուրույն դարձնել: Մինչդեռ մեկ դար անց հայ եկեղեցին նորից վերականգնել է իր դիրքերը»,- ասաց հետազոտողն ու հավելեց, որ վաղ քրիստոնեության տարբեր ժամանակահատվածներում կարելի է տեսնել՝ Աղվանից կոչված եկեղեցին, որի ամենաինտելեկտուալ համայնքը արցախուտիքյան հայ համայնքն էր, անընդհատ ձգտել է ինքնուրույնություն ձեռք բերել: Եվ այսօր Ադրբեջանը հաճախ է մատնացույց անում այդ հանգամանքները, թե հայ եկեղեցին բռնությամբ է իր ձեռքում պահել Աղվանից եկեղեցին»:

Արցախի վաղմիջնադարյան հուշարձանների օտարալեզու արձանագրությունները

Ըստ Համլետ Պետրոսյանի՝ Արցախում 5-9-րդ դարը ներառյալ կա 40-50 արձանագրություն, որոնցից ընդամենը 4-ն են օտարալեզու, իսկ մնացածը հայերեն են. «Ամբողջ Արցախում կա երեք հունարեն արձանագրություն. Հիսուս Քիրստոսի անունը երեք անգամ փորագրված է Տիգրանակերտի ժայռափոր եկեղեցու պատերին: Կա նաև մեկ արաբերեն արձանագրություն, որը հայտնաբերվել է Տիգրանակերտի գլխավոր բազիլիկ եկեղեցու հատակին և թվագրվում է 8-րդ դարով: Դա տարածաշրջանի՝ արաբերենով ամենավաղ արձանագրությունն է»,- նշեց հետազոտողն ու հավելեց, որ ըստ իր եզրահանգման՝ թեև Արցախում թագավորությունը կոչվել է Աղվանից, մարզպանությունը՝ Աղվանից, եկեղեցին՝ Աղվանից, բայց գործ ունենք բնիկ հայկականության հետ, իսկ այսպես կոչված աղվանական ցեղերի ներկայացուցիչների մասին եղած տեղեկությունները եզակի են և որևէ այլ պատկեր, հայկականությունից զատ, երևան չեն բերում:

Ինչ վերաբերում է Արցախի տարածքում գոյություն ունեցող ամենավաղ իսլամական կառույցներին, հետազոտողը շեշտեց, որ դրանք թվագրվում են 14-րդ դարի սկզբով և օտար լծի առկայության արտահայտությունն են. «Երբ ասում ենք Արցախի տարածքի իսլամական ժառանգություն, պետք է նկատի ունենանք, որ այն համարյա բացակայում է Արցախի լեռնային մասում կամ Լեռնային Ղարաբաղում: Այդ հուշարձանների մեծ մասը ղարաբաղյան տափաստանում են: Իսլամական ժառանգության մեծ մասը դամբարաններ են՝ ընդհանուր մոտ 34-ն են՝ ներառյալ 19-րդ դարի Շուշիի, Աղդամի, Ֆիզուլիի մզկիթները: Իսկ Արցախի հայկական հուշարձանների թիվը մոտ 4600 է, որից 1000-ը ստեղծվել են ՀՀ անկախության տարիներին»:

Ադրբեջանի վարած քաղաքականությունը՝ Արցախի հայկական ժառանգության նկատմամբ

Համլետ Պետրոսյանը նշեց, որ ներկայում Ադրբեջանն ի կատար է ածում իր այն հայտարարությունը, թե անկախության տարիներին Արցախում և շրջակայքում կառուցված հուշարձաններն օկուպանտական ժառանգություն են, և պետք է վերացնել դրանք. «Այսինքն՝ անկախության տարիների բոլոր հուշարձանները, այդ թվում՝ եկեղեցիները, պետք է վերացնեն ու վերացնում են: Բայց քանի որ այդ հուշարձանների մի մասը տեղակայված է Հայրենական մեծ պատերազմի հուշարձանների կողքին, հետևաբար վերացվում են նաև Հայրենական մեծ պատերազմի հուշարձանները: Իսկ հնագույն ժամանակաշրջանի հուշարձանները, օրինակ՝ Դադիվանքը, Ամարասը, ներկայացվում են աղվանաուդիական, և նշում, որ հայերեն արձանագրությունները պետք է ջնջվեն դրանց վրայից»,- ասաց հետազոտողը՝ հավելելով, որ հայերեն արձանագրությունները ջնջելու վերաբերյալ տեղեկություններ դեռևս չկան:

Ըստ հետազոտողի՝ խնդիրներից մեկն էլ այն է, որ Հայաստանը ոչ մի տեղեկություն չունի այն տապանաքարերի, խաչքարերի վիճակի մասին, որոնք Արցախի անտառներում են: Համլետ Պետրոսյանը, սակայն, հիմք ընդունելով Ադրբեջանի՝ 60-ական թվականների պրակտիկան, հետևություն է անում, որ նրանք այդ ամենը ոչնչացնում են. «Արցախում մոտ 1000 գյուղեր են եղել, որոնք 19-րդ դարում ունեցել են եկեղեցի, գերեզմանոց: Ճանապարհաշինական աշխատանքների անվան տակ այժմ Ադրբեջանը վերացնում է հայկական հետքերը: Ամիսը 2-3 գյուղ է ջնջվում»:

Համլետ Պետրոսյանի դիտարկմամբ մեր մշակութային կերպարի ինքնության պահպանության կարևորագույն լծակներից մեկը միջազգային գիտական համայնքն է, և նմանատիպ հոդվածների տպագրություններն ուղղված են այդ համայնքի իրազեկվածության բարձրացմանը: