Ուրարտական աստվածների գլխամասի լուսապսակը՝ քրիստոնեական սրբանկարչության նախատիպ

Պատմության ֆակուլտետի դասախոս Գայանե Պողոսյանը հեղինակել է «Պատկերագրական առանձնահատկությունները Վանի թագավորության կերպարվեստում» վերտառությամբ մենագրությունը՝ հետազոտելով Վանի թագավորության և հնագույն այլ մշակույթների փոխառնչությունները, պաշտամունքային պատկերահամակար­գերում առկա ընդհանրությունները:

- Տիկին Պողոսյան, ինչպիսի՞ պատկերագրական առանձնահատկություններ են եղել Վանի թագավորության կերպարվեստում:

- «Պատկերագրական առանձնահատկությունները Վանի թագավորության կերպարվեստում» գրքում խնդիր է դրվել մերձավորարևելյան և առաջավորասիական կրոնադիցա­բա­նական և մշակութային զարգացումների համատեքստում հա­մեմատական քննության ենթարկել Վանի թագավորության (Ուրար­­­­­­­­­տու, մ.թ.ա. 9-6-րդ դդ.) և հնագույն այլ մշակույթների փոխառնչությունները, պաշտամունքային պատկերահամակար­գերում առկա ընդհանրությունները, պատկերամոտիվների ձևավորման ակունքները, գաղափարաբանությունը: Գրքի շրջանակում ուսումնասիրության համար ընտրված են ուրարտական կերպարվեստում և դեկորատիվ-կիրառական արվեստում գեղարվեստական հատկա­նիշ­ներով ընդգծված նմուշներ, որոնց պատկերագրությունը ձևավորվել է կրոնադիցաբանական պատկերացումների ազդեցությամբ։ Պատկերամոտիվների վերլուծության գործում դիտարկվել են նաև Հայկական լեռնաշխարհի և հարևան մշակույթների գրավոր աղբյուրներն ու լեզվաբանական առնչությունները: Գիտական տեսակետից կարևոր ձեռքբերում է սեպագիր աղբյուրների և պատկերագրական սյուժեների համադրմամբ՝ Վանի թագավորության կերպարվեստում ներկա­յացված որոշ ծիսակարգերի խորհրդաբանական նկարագրի վեր­լու­­ծությունը: Ուսումնասիրությունը փորձ է պատկերագրության ավանդական պատկերամոտիվները ներկայացնելու որպես ուրարտական հասարակության դիցաբանական և կրոնական պատկերացումների ընդհանրացված և պարզեցված մոդելներ: Արվեստի տարբեր նմուշներ փաստում են կանոնիկ և ժողովրդական ազատ պատկերաձևերի համաժամանակյա կիրառությունը:

- Արդյո՞ք այդ պատկերները փոխանցվել են նախաուրարտական շրջանից:

- Ուրարտական արվեստի տարբեր նմուշների քննությամբ կարելի է արձանագրել, որ Վանի թագավորության կերպարվեստում ժամանակաշրջանի հարևան մշակութային ազդեցությունների հետ մեկտեղ տեղ են գտել նաև Հայկական լեռնաշխարհի հնագույն մշակութային ակունքներից սերող, ուրարտական աշխարհընկալումներին և ընդունված գեղարվեստական համակարգին համապատաս­խանեցված պատկերագրական տարրեր:

- Ո՞ր պատկերներն են առնչվում քրիստոնեության հետ: 

- Ուրարտական մետաղագործության բնագավառում պաշտամունքային բնույթի որոշ հորինվածքներում ակնառու է սրբազան կերպարների առումով պատկերագրական ընդգծվածություն: Դա հատկապես վերաբերում է դիմահայաց կերպարներին և որոշ աստվածությունների գլխամասի լուսապսակային ձևավորումներին։ Այս պատկերագրական մոտեցումը թերևս կարելի է դիտարկել քրիստոնեական սրբանկարչության նախատիպ՝ փաստելով պատկերագրական ժառանգորդականության միտում։

- Ո՞ր առարկաներն են հանդիսացել ուսումնասիրության հիմք:

- Ուսումնասիրության առարկա են հատկապես ուրարտական արվեստի այնպիսի նմուշներ, որոնցում կան ծիսապաշտամունքային բնույթի գեղարվեստական հորինվածքներ, ինչպես օրինակ՝ գոտիներ, կնիքներ, սպառազեն և այլն։

- Ի՞նչ նոր բացահայտումներ եք կատարել Ձեր հետազոտությամբ:

-  Կարելի է ասել՝ վերոհիշյալ մենագրությունը հայերենով թերևս առաջին արվեստաբանական ուսումնասիրությունն է, որն անդրադառնում է կերպարվեստի պատկերագրական և խորհրդաբանական խնդիրներին։ Տարբեր հեղինակավոր գիտնականներ մինչ օրս հրատարակել են ուրարտական արվեստի վերաբերյալ մեծարժեք գրքեր, սակայն թեման ուսումնասիրել են առավելապես պատմաբան-հնագետները։ Ուսումնասիրության արդյունքում, օրինակ, բավական ուշագրավ բացահայտում է ուրարտագիտության բնագավառում այսպես կոչված ուրարտական տարերքի աստված Թեյշեբայի կայծակնային խորհրդանշանով սաղավարտների ուսումնասիրությունը, որի արդյունքում առաջ է քաշվել բոլորովին նոր և գիտական շրջանակներում շրջանառվող տեսակետներից տարբերվող մեկնաբանություն։ Խնդրահարույց է մասնավորապես այն հանգամանքը, թե ինչու այդ սաղավարտները, որոնք ներսում ունեն գերագույն աստված Խալդիին ձոնված սեպագիր արձանագրություն, պետք է համարել տարերքի աստված Թեյշեբային վերագրվող խորհրդանշանով սաղավարտ: 

Իսկ ուրարտական կնիքների հարդարանքում ծիսական սյուժեների վերլուծությամբ փորձ է կատարվել վերստեղծելու ներկայացված ծեսերի նկարագիրն ու հավանական նշանակությունը։

Ուրարտական քաղաք Թեյշեբաինիի (Կարմիր բլուր) ձկնակերպ արձանիկների ուսումնասիրությամբ էլ փորձ է արվել կապ գտնելու Հայկական լեռնաշխարհի վիշապաքարերի և հետագայում ձկնակերպ աստվածությունների պատկերագրական առանձնահատկությունների և խորհրդաբանության միջև։ Նշեմ, որ նախաուրարտական ժամանակաշրջանում հայկական լեռնաշխարհի լեզվամատածողության մեջ ձուկ և վիշապ բառերը նույն իմաստն են ունեցել, իսկ Ուրարտուի՝ Վանի թագավորության Զիուկունի աստվածությունը պատկերվել է ձկան տեսքով: 

- Այժմ շարունակու՞մ եք թեմայի վերաբերյալ ուսումնասիրությունները:

- Ուրարտական արվեստի և պատկերագրության վերաբերյալ ուսումնասիրությունները հիմա էլ շարունակվում են, քանի որ խնդիրը դեռևս չի ստացել իր լիարժեք լուծումը։ Գիտական արդյունքները պարբերաբար ներկայացվում են տարբեր գիտաժողովներում, գիտական հոդվածներում և հրապարակումներում։