Armenian manuscript art of the early Christian period began to develop as early as the 5th century - YSU Associate Professor Seyranush Manukyan

The study of the ivory binding of the "Etchmiadzin Gospel" manuscript, along with four illuminated folios appended at the end of the codex, indicates that Armenian manuscript art began to develop as early as the 5th century, according to Seyranush Manukyan, Associate Professor at the Chair of History and Theory of Armenian Art, YSU Faculty of History.

Սեյրանուշ Մանուկյանն ունի հայ միջնադարյան արվեստի ուսումնասիրությանը նվիրված շուրջ 128 աշխատություն: Նրա «Վաղ քրիստոնեության ժամանակաշրջանի հայկական ձեռագրական արվեստը» վերտառությամբ հոդվածը հրատարակվել է Մոսկվայում լույս տեսնող «Древнерусское искусство» հանդեսում, որը երբեմն ունենում է ձեռագիր գրքի արվեստին նվիրված հատորներ:

Սեյրանուշ Մանուկյանը նշում է, որ վաղ քրիստոնեության ժամանակաշրջանի ձեռագրեր շատ քիչ կան: Դրանք հայկական, սիրիական ու հունական ձեռագրերն են. «Հայկական քիչ թվով ձեռագրերից մեկը Էջմիածնի Ավետարանն է: Մատյանը գրվել և պատկերազարդվել է 10-րդ դարում, մինչդեռ մատյանի վերջին կցված 4 պատկերազարդ թերթերը թվագրվում են 6–7-րդ դարերով: Ձեռագիրն ունի նաև 6-րդ դարի առաջին կեսով թվագրվող փղոսկրյա կազմ»:

ԵՊՀ պատմության ֆակուլտետի դոցենտը փաստում է, որ վաղքրիստոնեական ժամանակաշրջանի հայկական ձեռագրարվեստը սկսել է զարգանալ 5-րդ դարից:

«Էջմիածնի Ավետարանի փղոսկրյա կազմի վրա պատկերված են վաղքրիստոնեական արվեստին բնորոշ բարձրաքանդակ (ռելիեֆ) պատկերներ, որոնք թվագրվում են 6-րդ դարի առաջին կեսով, իսկ 4 թերթերի վրա պատկերված են թեմաներ, որոնք բնորոշ են 6–7-րդ դարերին: Ես այն եզրահանգմանն եմ եկել, որ վաղ շրջանի հայկական ձեռագրարվեստը եղել է ավելի հին, քան նշված հուշարձանները՝ պատկերազարդ 4 թերթերն ու փղոսկրյա կազմը, որոնք կցված են 10-րդ դարի «Էջմիածնի Ավետարան» ձեռագիր մատյանին»,- ասաց Սեյրանուշ Մանուկյանը՝ ընդգծելով, որ այս եզրահանգումը հիմնված է պատկերագրական, ոճական և կերպարային վերլուծությունների վրա. «Կերպարային աշխարհը, որ տեսնում ենք փղոսկրյա կազմի վրա և ձեռագիր մատյանի վերջում կցված 4 մանրանկարներում, խոսում են ձեռագրարվեստի, մանրանկարչական արվեստի շատ բարձր մակարդակի մասին: Հետևաբար դրանք չէին կարող լինել հայկական ձեռագրարվեստի առաջին աշխատանքները: Վերջիններս ավելի վաղ ստեղծված ձեռագրարվեստի վկայությունն են»:

Դոցենտը, նկարագրելով Էջմիածնի Ավետարանին կցված 4 թերթերը, նշեց, որ դրանք ծածկված են 4 տարբեր մանրանկարներով՝ «Զաքարիայի ավետումը», «Մարիամի ավետումը», «Մոգերի երկրպագությունը» և «Մկրտությունը»: Սեյրանուշ Մանուկյանը ներկայացված տեսարանների պատկերագրությունը կապում է քրիստոնեական պարականոն տեքստերի և մասնավորապես «Հակոբի Նախաավետարան» գրքի, հայկական «Քրիստոսի մանկություն» պատմության հետ:

Ըստ նրա՝ այդ մանրանկարները կապված են ամենավաղ քրիստոնեական պատկերների հետ, այդ թվում՝ սիրիական 6-րդ դարի ձեռագրերի, 6–7-րդ դարերի ղպտիական արվեստի, Լմբատավանքի որմնանկարների հետ: Այսինքն՝ այս մանրանկարները կապ ունեն 6-րդ դարի վաղքրիստոնեական հուշարձանների հետ:

Սեյրանուշ Մանուկյանն ընդգծեց, որ ձեռագրերը վաղքրիստոնեական շրջանում ստեղծվել են ոչ միայն այնպիսի կենտրոններում, ինչպիսիք էին Կոստանդնուպոլիսը, Ալեքսանդրիան, Անտիոքը, Աքսումը, այլև՝ Հայաստանում և մասնավորապես Էջմիածնում. «Ըստ իս՝ վաղքրիստոնեական ժամանակաշրջանի հայկական ձեռագրարվեստը սկսել է զարգանալ 5-րդ դարից՝ այն շրջանից, երբ Մեսրոպ Մաշտոցը ստեղծեց հայկական այբուբենը: Ճիշտ է՝ 5-րդ դարի մանրանկարներ մեզ չեն հասել, բայց ունենք 5-րդ դարի ձեռագրային արվեստի մի քանի պատառիկներ, որոնց մեջ կան նաև ավետարանական տեքստեր: Կարող ենք փաստել՝ 5-րդ դարում արտագրվել են տարբեր տիպի մատյաններ՝ ավետարաններ, ինչպես նաև ներկայացվել են հայ հեղինակների՝ հայատառ աշխատությունները»:

Արվեստաբանը նաև փաստում է, որ Էջմիածնի Ավետարանի փղոսկրյա կազմը 6-րդ դարի առաջին կեսի աշխատանք է. «Փղոսկրյա կազմը քրիստոնեական արվեստի գլուխգործոցներից է: Կարող ենք ասել, որ մատյանը՝ փղոսկրյա կազմով և վերջում կցված մանրանկարներով, ամենաթանկարժեք ձեռագիրն է հայկական արվեստում: Այն թանկարժեքներից մեկն է նաև աշխարհի վաղքրիստոնեական հուշարձանների շարքում: Այդպիսի կազմերը ընդամենը 3-ն են, որնցից մեկը Ռավեննայում է, մյուսը՝ Փարիզի ազգային գրադարանում»:

Սեյրանուշ Մանուկյանը նշում է, որ Փարիզի ազգային գրադարանում պահվող «Լուպիցինի Ավետարան» գրքի փղոսկրյա կազմին պատկերված են գրեթե նույն այն տեսարանները, որոնք կան Էջմիածնի Ավետարանի կազմին. «Ներկայացված տեսարաններից են Քրիստոսի բժշկումները: Բացի այդ՝ երկու կազմերն էլ ունեն նույն չափերը: Դա թույլ է տալիս ենթադրել, որ դրանք ունեցել են պատրաստման մեկ ընդհանուր կենտրոն:

Էջմիածնի Ավետարանի փղոսկրյա կազմը՝ իր հնգամաս կառուցվածքով և վաղքրիստոնեական տեսարանների ընտրությամբ, կապվում է փղոսկրյա այլ իրերի հետ ևս, օրինակ՝ Միլանի, Բեռլինի փղոսկրյա երկփեղկ սալերի, Ռավեննայի Մաքսիմիանոսի գահի և այլնի հետ, որոնք թվագրվում են 6-րդ դարով: Դրանց մեծ մասում Քրիստոսը մորուսավոր է, մինչդեռ Էջմիածնի Ավետարանում Քրիստոսը պատկերված է անմորուս երիտասարդի կերպարանքով: Պատկերագրական այս տիպը հանդիպում է ավելի վաղ ժամանակաշրջանում ևս: Ուստի՝ կարող ենք փաստել, որ Էջմիածնի Ավետարանի փղոսկրյա կազմը 6-րդ դարի առաջին կեսի աշխատանք է»:

Արվեստաբանն ընդգծում է, որ 989 թվականի բուն ձեռագիրը հետագա դարերի ավետարանների պատկերազարդման հիմքն է. «Մի կողմից՝ 10-րդ դարի այս մատյանի պատկերազարդումն ունի գծեր, որոնք կրկնում են 6–7-րդ դարերի պատկերազարդումը, մյուս կողմից՝ պարունակում են հետագա դարերի հայկական ավետարանների պատկերազարդման համակարգի տարրեր: Այս առումով Էջմիածնի Ավետարանը գլուխգործոց է, որն իր մեջ փաստացի ներառում է 3 արժեքավոր հուշարձան»:

ԵՊՀ դոցենտի հոդվածում ներկայացված են նաև հայկական ձեռագրերի կայացման ընթացքը, գրության տարբեր ձևերը, մանրանկարչական արվեստի հիմունքները, հայկական ներկերը, հայկական մագաղաթի առավելությունները և այլ կարևոր տեղեկություններ: Նրանում մատնանշվում են հայկական ավետարանների տարբերությունները հունական և լատինական ավետարանական գրքերից, այն է՝ հայ մատենագիրները ռուբրիկացիայի (տեքստաբաժանման) և ձևավորման շնորհիվ մի գրքում միավորել են «Քառավետարան»-ը և «Ավետարանական ընթերցվածքներ» գիրքը: Ըստ հեղինակի՝ Հայաստանում գոյություն է ունեցել նաև ավետարանի խմբագրության, ձևավորման մաշտոցյան նախատիպ: