Կենսաբազմազանություն, բնակլիմայական պայմաններ, գլոբալ տաքացում

«Ֆիզիկական աշխարհ» սեկցիայի շրջանակում կազմակերպված բանախոսության մոդերատորն էր ԵՊՀ կենսաբանության գիտահետազոտական ինստիտուտի տնօրեն Կարեն Թռչունյանը, մասնակիցներն էին ՀՀ շրջակա միջավայրի նախարարության հիդրոօդերևութաբանության և մոնիթորինգի կենտրոնի տնօրեն Լևոն Ազիզյանը, ՀՀ շրջակա միջավայրի նախարարության կլիմայի քաղաքականության վարչության պետ Նոնա Բուդոյանը, Գերմանիայի միջազգային համագործակցության կազմակերպության կայուն հողօգտագործման հայաստանյան խորհրդատու Հովիկ Սայադյանը:

Կլիմայի համընդհանուր փոփոխությունը՝ լրջագույն մարտահրավեր 

Բնապահպանական շարունակական փոփոխությունների համաշխարհային հարցերից են կենսաբազմազանության պահպանությունը, գլոբալ տաքացման խնդիրները, կլիմայի անկայունության ազդեցությունը մեր առօրյա կենսակերպի, մարդու առողջության վրա և ոչ միայն: 

Մոդերատորի առաջարկով՝ բանախոսներն անդրադարձան հետևյալ հարցերին․ կլիմայի փոփոխությունները թե՛ Հայաստանի, թե՛ համաշխարհային մակարդակով ի՞նչ ազդեցություն են թողնում, հետագայում ի՞նչ միջոցներ պետք է ձեռնարկել դրանց հարմարվելու, նվազագույն վնասներ կրելու ուղղությամբ: Վերջին 20-30 տարում շատ փոփոխություններ են տեղի ունեցել կլիմայում, շատացել են անոմալիաները, ուստի բազմաթիվ երևույթներ ուսումնասիրության կարիք ունեն:

«Նման ֆորումները պետք է ավանդույթ դառնան»․ Լևոն Ազիզյան

Բանախոս Լ. Ազիզյանը հույս հայտնեց, որ ներկա շրջանավարտներից յուրաքանչյուրն իր համեստ ներդրումն է ունենալու ԵՊՀ զարգացման շնորհակալ գործում:

Ըստ բանախոսի՝ Շրջակա միջավայրի նախարարության հիդրոօդերևութաբանության և մոնիթորինգի կենտրոնը պարբերաբար ուսումնասիրություններ է կատարում տեղումների, օդի ջերմաստիճանի վերաբերյալ՝ արդյունքներն ամփոփելով կլիմայի ազգային հաղորդագրություններում: 

1994 թվականից ի վեր գրանցվում է ջերմաստիճանի անընդհատ աճ 1961 և 1990 թվականների նորմաների նկատմամբ, և չի եղել գեթ մեկ տարի, որ օդի տարեկան միջին ջերմաստիճանը ցածր լինի նորմայից: Դա իր ազդեցությունն է թողնում գրեթե բոլոր ոլորտների՝ ջրային ռեսուրսների, գյուղատնտեսության, կենդանական և բուսական աշխարհի և այլնի վրա:

Կլիմայական անկանոնությունը հանգեցնում է, օրինակ, տեսակների տարածման փոփոխության: Կենսաբազմազանության այն տեսակները, որոնք սահմանափակ միջավայրում չեն ապրում, կարողանում են հարմարվել՝ ի տարբերություն դժվար տեղաշարժվողների: Վերջիններս հայտնվում են ոչնչացման վտանգի գոտում:

Մթնոլորտային տեղումների քանակի պարագայում, համաձայն 1935-2024 թվականների տվյալների, հանրապետությունում նկատվում է տեղումների նվազում 15-20%-ով: Կամ՝ ՀՀ հիդրոօդերևութաբանության պատմության մեջ 2023-2024-ի ձմեռը գրանցվել է իբրև ամենատաքը, իսկ հաջորդ՝ 2024-2025-ինը՝ ամենաչորը: 

2024 թվականի մայիսի 26-ին գրանցվեց Դեբեդ գետի՝ հիդրոօդերևութաբանական դիտարկումների պատմության մեջ աննախադեպ հեղեղում, որը միլիոնավոր դոլարների վնաս հասցրեց ՀՀ տնտեսությանը: Նմանատիպ հեղեղումներ լինում են 1000 տարին մեկ հավանականությամբ: Ասել է թե՝ ունենք անոմալ երևույթների թվի կտրուկ աճ:

Մոդերատոր Կ. Թռչունյանը նկատեց, որ անոմալիաները միշտ չէ, որ բացասական հետևանքներ են թողնում: Ընթացիկ տարվա ապրիլ-մայիս ամիսների՝ նորմայից շատ տեղումների շնորհիվ, օրինակ, խուսափեցինք հնարավոր աննախադեպ երաշտից:

«Ողջունելի է ԵՊՀ-ի և պետական ծառայողների միջև երկխոսությունը»․ Նոնա Բուդոյան

Մոդերատորի առաջարկով բանախոս Ն. Բուդոյանն անդրադարձավ կլիմայական քաղաքականության մշակմանը և դրա շրջանակում օրենսդրական կամ ենթաօրենսդրական հնարավոր կարգավորումներին՝ ուղղված փոփոխվող կլիմայի նկատմամբ հարմարվողականության բարձրացմանը:

Բանախոսն ընդգծեց, որ կլիմայական փոփոխությունը միջազգային գործընթացներում դիտարկվում է որպես սպառնալիք: Այն իր ազդեցությունն է թողնում տնտեսության բոլոր ոլորտների, մարդկանց կենսակերպի, առողջության և այլնի վրա:

Ըստ Ն. Բուդոյանի՝ ՀՀ Կառավարությունը քայլեր է ձեռնարկում (օրինակ՝ ջերմոցային արտանետումների կրճատումը)՝ փորձելով նվազեցնել կլիմայի փոփոխության բացասական ազդեցությունը: Կլիմայական փոփոխությունների նկատմամբ մեր իշխանությունները վարում են երկու՝ մեղմման և հարմարվողականության քաղաքականություն: Կլիմայի փոփոխությանը հարմարվելու նպատակով 2021 թվականին ազգային ծրագրով առանձնացվել են 7 ոլորտներ՝ էներգետիկա, գյուղատնտեսություն, բնակավայրեր, մարդու առողջություն, զբոսաշրջություն, ենթակառուցվածքներ: Յուրաքանչյուր ոլորտի համար մշակվել է համապատասխան ռազմավարություն, որը մաս է կազմում ընդհանուր մեկ՝ մայր ռազմավարության: 

Մեղմման քաղաքականության շրջանակում ևս ազգային մակարդակով սահմանվել են համապատասխան գործողությունների քայլեր, որոնք ուղղված են էներգետիկայի ոլորտում ջերմոցային գազերի արտանետումների, թափոնների սահմանափակմանը:

Բանախոսը նշեց, որ 2022 թվականին ՀՀ շրջակա միջավայրի նախարարության նախաձեռնությամբ սկսվել են կլիմայի մասին օրենքի մշակման աշխատանքները: Ոլորտը կարգավորող համապատասխան օրենքով նախատեսվում է հստակ ձևակերպումներ տալ, ինչպես նաև սահմանել դերեր ու պարտավորություններ այդ քաղաքականության իրականացման համար: Նախագիծն այժմ վերջնականացվել է և ներկայացվել պետական իրավական փորձաքննության: Օրենքը նախատեսվում է ընդունել ընթացիկ տարում: 

Դրանից բացի՝ ՀՀ-ն, միջազգային մի շարք գործընթացների մասնակից դառնալով, հստակ պարտավորություններ է ստանձնել այս հարցում, օրինակ՝ ստույգ տեղեկությունների հավաքագրում, այդ տեղեկությունների հաղորդում կոնվենցիայի քարտուղարություն՝ սահմանված ձևաչափով և այլն: 

«Բոլորս պարտավոր ենք մեր ներդրումն ունենալ մայր բուհի զարգացման գործում»․ Հովիկ Սայադյան

Անտառների և բուսածածկ տարածքների վրա կլիմայական փոփոխությունների դրական և բացասական ազդեցությունների մասին խոսեց օրվա երրորդ բանախոս Հ. Սայադյանը:

Բանախոսը մեծ հարցին անդրադարձավ փոքր օրինակով՝ ներկայացնելով ունեցած փորձառությունը: 

««ԵՄ-ն Սևանի համար» ծրագրի շրջանակում 2100 մետր բարձրության վրա տնկվել է 30.000 հա անտառ: Ծրագրի իրականացման ընթացքում արդեն նկատվել է կլիմայական փոփոխությունների բացասական ազդեցությունը: Կանոնակարգով հիմնված ագրոանտառում այդ բարձրությունների վրա նախատեսված էր հինգ ոռոգում, սակայն իրականացվել է կրկնակին՝ տասը, քանի որ Մարտունու տարածաշրջանում ուղիղ 100 օր անձրև չի տեղացել»,- ասաց նա: 

Այլ օրինակներից բանախոսը նշեց մշակաբույսերի փոփոխության ուղղությամբ միջազգային համագործակցությունները: Դրանց նպատակն է պիլոտավորել այնպիսի ծրագրեր և զարգացնել այնպիսի մոդելներ (ի տարբերություն ավանդական մշակաբույսերի, որոնք մշակվում են ամիսների ընթացքում և վեգետացիոն շրջանում լրացուցիչ եկամուտ չեն ապահովում), որոնք հնարավորություն կտան մշակաբույսերի վեգետացիայի ընթացքում ապահովելու օգուտներ (օրինակ՝ բրոկոլիի՝ իբրև միջանկյալ եկամտի աղբյուրի մշակումը Մարտունու տարածաշրջանում):

Հաջորդ կարևոր հարցը, որին անդրադարձավ Հ. Սայադյանը, վերականգնողական գյուղատնտեսությունն է կամ հողի առողջության վերականգնումը (քանի որ ՀՀ-ն մեծ կախվածություն ունի հատկապես ազոտական պարարտանյութերից): Խնդիրը հողի քիչ՝ մակերեսային մշակման և հողի հնարավորությունների (բակտերիաների, միկրոբների) վերականգնման մեջ է: Այս հարցում ունեցած ՀՀ հաջող փորձն այսօր կիրառում են նաև Զամբիայում:

Ըստ բանախոսի՝ կարևոր մարտահրավերներից է անտառների հարցը: Երկրագնդի մակերեսի 31%-ն այժմ (նախկին մոտ 60%-ի փոխարեն) զբաղեցնում են անտառները: Անտառային ծածկույթի համընդհանուր փոփոխությունը՝ մակերեսի նվազումը, պայմանավորված է մարդածին գործոններով: 1990-2020 թվականներն ընկած ժամանակահատվածում յուրաքանչյուր տարի 10.000.000 հա անտառ է ենթարկվել հատման (հիմնականում Կոնգո և Ամազոն գետերի ավազաններում, որոնք CO₂-ի կլանման հիմնական օջախներն են): 

Տեղայնացնելով հարցը՝ Հ. Սայադյանը նշեց, որ հավաստի տվյալներով՝ բրոնզեդարյան Հայաստանն ունեցել է 35% անտառածածկույթ: Դա հիմնավորվում է և՛ հնագիտական, և՛ գրական, և՛ հետազոտական (փոշեհատիկային) վերլուծության տարբեր ուսումնասիրություններով: 200 տարի առաջ ունեցել ենք 18% անտառ, իսկ 20-րդ դարի ընթացքում այդ ցուցանիշն իջել է՝ հասնելով աղետալի 8.5%-ի (1960-ականներին ամենացածր նիշն է գրանցվել): Խորհրդային տարիներին արհեստական անտառների տնկումների շնորհիվ անտառածածկույթն աճել է 2.5%-ով՝ 1991 թվականին հասնելով 11.2%-ի (հիմնականում սոճու հաշվին):

Հետաքրքիր քննարկման մանրամասները՝ տեսանյութում⤵️