Բախտաղեկի եկեղեցին՝ պատմական Անիի մշակութային ինքնատիպության խորհրդանիշ

«Անիում 1892 թ. պեղված Բախտաղեկի եկեղեցու քանդակային հարդարանքը» գիտական հոդվածը հեղինակել է ԵՊՀ պատմության ֆակուլտետի հայ արվեստի պատմության և տեսության ամբիոնի դասախոս Զարուհի Հակոբյանն իր կրտսեր գործընկեր, ԵՊՀ պատմության ֆակուլտետի շրջանավարտ Դիանա Գրիգորյանի հետ: 

Ներկայում 12-13-րդ դարերի եկեղեցին նշմարվում է ընդամենը իր մի քանի ոչ մեծ բեկորներով: Ըստ Զարուհի Հակոբյանի՝ կորսված եկեղեցու քանդակային հարդարանքի տեսական վերականգնումը կօգնի ընդգծել տարածաշրջանում Անիի մշակութային ինքնատիպությունը: 

- Տիկի՛ն Հակոբյան, ինչո՞վ է առանձնահատուկ Անիի Բախտաղեկի եկեղեցու քանդակային հարդարանքը: Ե՞րբ է պեղվել եկեղեցին, ի՞նչ գտածոներ են հայտնաբերվել:

- Դեռ 19-րդ դարի վերջին տարիներին Անիում հայտնաբերված Բախտաղեկի եկեղեցին (պայմանականորեն վերագրվել է եկեղեցու ներսում բացված արձանագրության մեջ հիշատակված անունը), որը մասնագիտական գրականության մեջ հայտնի է նաև Ս. Գրիգոր կամ Խաչուտի անվամբ, առանձնանում էր իր հարուստ արտաքին քանդակային հարդարանքով՝ կամարների վերևը եզրավորող «Դրախտային այգու» հորինվածքով: Բախտաղեկի եկեղեցին հայտնաբերվել է Անիում կատարված պեղումների հենց առաջին տարում՝ 1892 թ., որով էլ ազդարարվել են պատմական մայրաքաղաքի գիտական ուսումնասիրությունները: Ցավոք, եկեղեցին բացվել է ոչ կանգուն վիճակում, տեղում հայտնաբերվել են վերջինիս բազմաթիվ բեկորներ՝ զարդաքանդակ կամ արձանագիր: Հետագայում այս բեկորների որոշ մասը համալրել է Անիի թանգարանի (հնադարանի) հավաքածուն:

- Գտածոների վրա ո՞ր սրբերի ու կենդանիների պատկերներն են եղել, ի՞նչ նշանակություն է ունեցել կենդանիների պատկերումը: 

- Այսպես կոչված «Դրախտային այգու» հորինվածքը մեզ հայտնի է դեռ Զվարթնոցի տաճարից և, ամենայն հավանականությամբ, այստեղ հղում է կատարվել հայկական արվեստի թերևս ամենահայտնի և առանցքային հուշարձանին: 

Թե՛ նախատիպում, թե՛ Բախտաղեկի եկեղեցում, որտեղ գեղարվեստական գաղափարը հետագա զարգացում էր ստացել, բուսազարդ ետնախորքի վրա պատկերվում են կենդանիներ և մարդիկ: Եթե Զվարթնոցում գերակշռում են մարդկանց կերպարները, և հայտնի է միայն մեկ արջի/առյուծի պատկեր, ապա Անիի Բախտաղեկի եկեղեցու «Դրախտային այգում» տեսնում ենք հիմնականում կենդանիների և թռչունների պատկերներ և մեզ հայտնի (հնարավոր է, որ միակը չէ) միայն մեկ մարդու՝ ողջ հասակով կանգնած ֆիգուր: Կենդանիների և թռչունների պատկերներն են հենց խորհրդանշում դրախտային իդեալական աշխարհը և մտովի տանում են մեզ դեպի աստվածաշնչյան այգին: Զարմացնում է կենդանիների բազմազանությունը, որոնց շարքում կարելի է տեսնել ինչպես իրական (առյուծ, աղավնի), այնպես էլ միֆական (հուշկապարիկ կամ սֆինքս) կենդանիների պատկերներ: Հենց խառնածին էակների առկայությունն է առաջին հերթին հուշում վերացական աշխարհի մասին: Մարդու ֆիգուրի այստեղ գտնվելը հուշում է, որ այս կերպարը կա՛մ սուրբ է, կա՛մ վերին արքայությանը արժանացած կերպար: Այս իմաստով շատ սերտ է կապը Զվարթնոցի պատկերագրական շարքի հետ: 

- Բախտաղեկի եկեղեցին ինչի՞ հետևանքով է ավերվել: Ներկայում առկա բեկորները, որոնք փաստում են եկեղեցու գոյությունը, որտե՞ղ են պահվում: 

- Բախտաղեկի եկեղեցու կառուցման ստույգ թվականը մեզ հայտնի չէ, ինչպես նաև չգիտենք եկեղեցու խոնարհման պատճառները, վստահաբար դա տեղի է ունեցել վաղուց՝ հերթական թշնամական ասպատակությունների արդյունքում:

Եկեղեցու կառուցման ժամանակը պետք է դիտարկել 12-րդ և 13-րդ դարերի սահմանագծին՝ Անիի ծաղկման երկրորդ շրջանում, երբ երկրի կառավարիչներն էին Զաքարյան եղբայրները: Եկեղեցու պեղումներից հետո բաց երկնքի տակ հայտնված բեկորների մի մասը անհետացել է դեռ 1894-1904 թթ. ժամանակահատվածում, իսկ մյուս մասը, որը տեղափոխվել էր թանգարան, ոչնչացվել է 1918 թ. թուրքական հարձակումների ժամանակ: Մեր օրերում տեղում փաստագրվել են միայն մի քանի ոչ մեծ բեկորներ: Այսօր եկեղեցու մասին մեր պատկերացումները և հետազոտությունները հիմնվում են միայն Անիի հնագիտական պեղումների շրջանում արված և հրաշքով փրկված արխիվային լուսանկարների և գրառումների վրա: Լուսանկարների մեծ մասը պահվում է Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի նյութական մշակույթի պատմության ինստիտուտում, լուսանկարներ կան նաև Հայաստանի պատմության թանգարանում, ինչպես նաև Հայկական ճարտարապետությունն ուսումնասիրող հիմնադրամի (ՀՃՈՒՀ) արխիվում: Պետք է նշել, որ մեր ուսումնասիրության ընթացքում մեզ մեծ աջակցություն են ցուցաբերել ՀՃՈՒՀ աշխատակիցները: 

- Նշեցիք, որ եկեղեցու տարածքում ներկայում փաստագրվել են միայն մի քանի ոչ մեծ բեկորներ, այսինքն՝ այդ տարածքից եկեղեցու գոյության մասին պատկերացում հնարավո՞ր չէ կազմել:

- Անիի այն հատվածը, որտեղ գտնվել է Բախտաղեկի եկեղեցին, մեր օրերում ներկայացնում է ամայի տարածք՝ բաց դաշտ։ Դժվար է պատկերացնել այստեղ երբեմնի վեր խոյացող վեհաշուք կառույցը: Պատմական Անիի տարածքում եկեղեցին շահեկան դիրք է ունեցել, այն տեղակայված է եղել Կարուց դռնից՝ դարպասներից ոչ հեռու՝ միջնաբերդից հյուսիս: 

- Ո՞ր եկեղեցիների հետ է համալիր կազմել Բախտաղեկի եկեղեցին:

- Զաքարյան եղբայրների օրոք Անի քաղաքում կառուցված եկեղեցիները Բագրատունիների ժամանակաշրջանից տարբերվում են թե՛ իրենց ճարտարապետական հորինվածքով, թե՛ հատկապես արտաքին քանդակային հարուստ հարդարանքով և այդ, այսպես կոչված, «անիական» գեղարվեստական ոճը մենք տեսնում ենք 13-րդ դարի մայրաքաղաքի մի շարք եկեղեցիներում: Միևնույն ժամանակ պետք է արձանագրել, որ հարդարանքի նման սկզբունք բացակայում է նույն ժամանակաշրջանի Հայաստանի այլ վայրերում կառուցված եկեղեցիներում: Հետևաբար, մենք կարող ենք դիտարկել այն որպես «անիական գեղարվեստական ոճ», որը, ինչպես արդեն նշեցի, իր մտահղացմամբ սերում է 7-րդ դարում կառուցված Զվարթնոց տաճարից: Բախտաղեկի եկեղեցու հարդարանքի ոճը տեսնում ենք Անիի երկրորդ ծաղկման շրջանի մի շարք եկեղեցիներում՝ Տիգրան Հոնենցում (1215 թ.), Աղջկաբերդում (1199-1207 թթ.) և Կուսանաց (Բեխենց) վանքում:

- Ձեր հոդվածում եկել եք այն եզրահանգման, որ անհրաժեշտ է տեսականորեն վերականգնել Բախտաղեկի եկեղեցու քանդակային հարդարանքը: Կա՞ն բավարար ստույգ նկարագրություններ այդ գործընթացն իրականացնելու համար, և ի՞նչ կարևորություն ունի եկեղեցու քանդակային հարդարանքի տեսական վերականգնումը:

- Բախտաղեկի եկեղեցու քանդակային հարդարանքի ուսումնասիրությունը և տեսական վերակազմությունը կարևոր է մի քանի տեսանկյուններից:

Նախ՝ ամբողջանում է Զաքարյանների շրջանի Անիի եկեղեցաշինական ընդհանուր պատկերը։ Ըստ իրենց ինքնատիպ հարդարանքի՝ այդ եկեղեցիները համակարգվում են՝ կազմելով առանձին խումբ, և արդյունքում ավելի հասկանալի են դառնում մայրաքաղաքի գեղարվեստական ավանդույթը և միտումները, որոնք շատ դեպքերում անկրկնելի են: Այդ առանձնահատկությունները և գեղարվեստական գծերը նաև թույլ են տալիս տեսնել Հայաստանի այլ վայրերում կառուցված վանական համալիրների և եկեղեցիների հարդարանքում մայրաքաղաքային ոճի հեռու արձագանքները: Դա լուծում է նաև մի շարք կարևոր այլ հարցեր, մասնավորապես՝ տարածաշրջանում Անիի ունեցած դերը և մշակութային ինքնատիպությունը, շատ առումներով նաև անկրկնելիությունը: 

- Ո՞ր աղբյուրներից եք օգտվել այս հետազոտությունը կատարելիս:

- Աղբյուրները, որոնցից օգտվել ենք, կարելի է համարել դասական, քանի որ ժամանակին դրանք գրառվել են Ն. Մառի, Հ. Օրբելու, Թ. Թորամանյանի, ինչպես նաև Ն. Մառի երիտասարդ գործընկերներ Ն. Սիչովի և Կ. Լեոնտևի կողմից: Այս աղբյուրների մեծ արժեքը նրանում է, որ պարունակում են հուշարձանի բեկորների նկարագրությունները, այդ թվում՝ Թ. Թորամանյանի կողմից կատարված բեկորների համարակալումն ու «Դրախտային այգու» վերակազմությունը, ինչի շնորհիվ մենք գրեթե ամբողջական պատկերացում ենք կազմում վերջինիս հորինվածքի մասին: Հասկանալի է, որ այդ աղբյուրներում քիչ է վերլուծական հատվածը, որն էլ պայմանավորված էր տվյալ ժամանակահատվածում առկա ընդհանուր գիտելիքների և տեղեկությունների պակասով: Հենց այդ բացն էլ փորձել ենք լրացնել մեր ուսումնասիրության շրջանակում: Եվ, ընդհանրապես, պետք է ասել, որ վերջին տարիներին զգալի աճել է հետաքրքրությունը պատմական Անիի և նրա հուշարձանների նկատմամբ, ի հայտ են գալիս տարբեր միջազգային հրատարակություններ, սակայն դրանց շարքում դեռ քիչ են հայ գիտնականների ուսումնասիրությունները: Ես առաջին հերթին նկատի ունեմ պատմական մայրաքաղաքի ճարտարապետությանն ու արվեստին նվիրված աշխատանքները: Միևնույն ժամանակ, պետք է տեղեկացնեմ, որ նման հետազոտություններ ընթացքի մեջ են, և հուսանք՝ շուտով դրանք կհանձնվեն ընթերցողի դատին: