Հայաստանի հյուսիս-արևելյան շրջանում գտնվող գետերի էկոլոգիական խնդիրները՝ ԵՊՀ ասպիրանտի ուսումնասիրության տիրույթում

Հովակիմ Ֆրունզիկյանի «Հյուսիսային ջրավազանային կառավարման տարածքի մակերևութային ջրային մարմինների ջրաէկոլոգիական վիճակի գնահատումը կլիմայի փոփոխության համատեքստում» վերտառությամբ գիտական նախագիծը ֆինանսավորման է երաշխավորվել ՀՀ ԿԳՄՍՆ բարձրագույն կրթության և գիտության կոմիտեի կազմակերպած «Ասպիրանտների և երիտասարդ հայցորդների հետազոտությունների աջակցության ծրագիր-2025» մրցույթում:

Աշխատանքի գիտական ղեկավար, ԵՊՀ ընդհանուր աշխարհագրության ամբիոնի դոցենտ Վարդուհի Մարգարյանը, խոսելով նախագծի կարևորությունից, նշեց, որ ուսումնասիրվելու են Հայաստանի հյուսիս-արևելյան շրջանում գտնվող գետային ավազանի էկոլոգիական խնդիրները: Անդրադառնալով Դեբեդ գետի ընտրությանը՝ նա ընդգծեց, որ այն Հայաստանի ամենաջրառատ և խոշոր գետերից է։ Բացի դրանից՝ ընտրություն կատարելիս հաշվի է առնվել նաև անդրսահմանային գետային ավազան լինելու փաստը․ «Կան որոշ տարածքներ, որ անձրևների, հոսքաջրերի, տեղումներից առաջացած ջրահոսքերը կարող են ազդել գետի ջրի որակական հատկանիշների վրա: Պետք է ուսումնասիրվեն և վերլուծվեն այդպիսի գետային ավազանի տարածքի ջրերի էկոլոգիական հատկությունները, այսինքն՝ ջրի ֆիզիկական և քիմիական հատկությունները, լեռնահանքարդյունաբերության ազդեցությունը ջրի որակի վրա, աշխարհագրական բաշխումը, ինչպես նաև վերլուծվի, թե էկոլոգիական բարենպաստ վիճակ ունենալու համար ինչպիսի միջոցառումներ պետք է մշակել»: 

Թեմայի վերաբերյալ առավել մանրամասն զրուցել ենք ԵՊՀ ասպիրանտ Հովակիմ Ֆրունզիկյանի հետ: 

- Հովակի՛մ, ինչո՞ւ եք ընտրել այս թեման:

- 2014-2023 թթ․ աշխատել եմ ՀՀ շրջակա միջավայրի նախարարության «Հայհիդրոմետ» ՊՈԱԿ-ում և ներգրավված էի Եվրոպական միության «Ջրային նախաձեռնություն պլյուս» («EUWI+») ծրագրում, որի շրջանակում կատարել ենք մակերևութային ջրերի մոնիթորինգային աշխատանքներ, մասնավորապես՝ հիդրոմորֆոլոգիական, հիդրոկենսաբանական, հիդրոքիմիական ուսումնասիրություններ: Այդ փորձը խթան դարձավ ներկայիս թեմայի ընտրության համար, քանի որ ծրագրի ընթացքում ձեռք բերած գիտելիքներն ու հմտությունները հնարավորություն տվեցին խորացնելու ուսումնասիրություններն արդեն Հյուսիսային ջրավազանային կառավարման տարածքի մակարդակով՝ համադրելով կլիմայական ազդեցությունների վերլուծությունն ու էկոհամակարգերի գնահատումը։

Հյուսիսային ջրավազանային կառավարման տարածքը համարվում է խիստ զգայուն գոտի, որտեղ կլիմայական և մարդածին ազդեցությունները, հատկապես հանքարդյունաբերությունը և ջրային ռեժիմի խախտումները հանգեցնում են ջրային էկոհամակարգերի որակի վատթարացման և կենսաբազմազանության նվազման։

Թեմայի արդիականությունը պայմանավորված է այն փաստով, որ ջրային ռեսուրսների կայուն կառավարումը և դրանց որակի բարելավումը Հայաստանի բնապահպանական քաղաքականության առաջնահերթ ուղղություններից են։ Այս հետազոտությունը հնարավորություն կտա մշակելու գիտականորեն հիմնավորված առաջարկներ՝ ռիսկերի նվազեցման և հարմարվողական կառավարման ռազմավարություններ ձևավորելու համար, որը սերտորեն կապված է մի շարք այնպիսի գործոնների հետ, ինչպիսիք են՝

• կլիմայի փոփոխության հետևանքների աճող ազդեցությունը ջրի որակի և քանակի վրա, 

• հիդրոէկոլոգիական տվյալների և մոնիթորինգի բացերը լրացնելու անհրաժեշտությունը,

• մակերևութային ջրերի էկոլոգիական հավասարակշռության խաթարումը, ինչպես նաև կայուն կառավարման ռազմավարությունների մշակման պահանջը, որը բխում է ՀՀ ջրային օրենսգրքից և ԵՄ-ի՝ ջրի շրջանակային դիրեկտիվներից։

- Նշեցիք, որ թեմային առնչվող որոշակի ուսումնասիրություններ եք կատարել: Ի՞նչ եզրահանգումների եք եկել նախնական ուսումնասիրությունների արդյունքում։ Որտե՞ղ եք հրապարակել այդ աշխատությունը:

- Թեմայի նախնական ուսումնասիրությունները կատարվել են Հյուսիսային ջրավազանային կառավարման տարածքի մակերևութային ջրային մարմինների ուղղությամբ՝ Դեբեդ, Աղստև, Փամբակ և դրանց վտակներում։ Դաշտային և լաբորատոր աշխատանքները կատարվել են՝ կիրառելով «EUWI+» ծրագրի մակերևութային ջրերի նմուշառման մեթոդաբանությունը (2019)։

Վերլուծությունների արդյունքում պարզվել է, որ Հյուսիսային ջրավազանային կառավարման տարածքի մի շարք գետային հատվածներում արձանագրվում է էկոլոգիական վիճակի վատթարացում՝ պայմանավորված հանքարդյունաբերական ազդեցություններով, կոմունալ աղտոտմամբ և այլն։ Միևնույն ժամանակ, նկատվել է մակրոանողնաշարավորների խտության և կենսաբազմազանության նվազում, ինչը վկայում է էկոհամակարգերի հավասարակշռության խախտման մասին։

Այս ուսումնասիրությունների հիման վրա մշակվել են ջրային մարմինների էկոլոգիական գնահատման մեթոդաբանական մոտեցումներ, որոնք հետագայում ծառայել են որպես գիտական հիմք դրամաշնորհային ծրագրի թեմայի զարգացման համար։

Թեմային նվիրված գիտական աշխատանքները տպագրվել են միջազգային գիտական տեղեկագրերում (Mining Informational and Analytical Bulletin (MIAB), 2024, No. 9, pp. 99–116 (Scopus indexed); Engineering Hydrology – 2025: International Conference Proceedings (St. Petersburg), pp. 104–111) և ներկայացվել են միջազգային գիտաժողովներում։

- Հյուսիսային ջրավազանային կառավարման տարածքում կան Շիրակի, Լոռու, Տավուշի, Գեղարքունիքի մարզերի շուրջ 2388 գետեր ու առուներ, ինչպես նաև 6 ջրամբարներ: Ներկայում, մասնավորապես, որո՞նք են Ձեր ուսումնասիրության տիրույթում:

- Ուսումնասիրության տիրույթում ընտրվել են այն ջրային ռեսուրսները (Դեբեդ և Աղստև գետերը՝ իրենց որոշ վտակներով), որոնց վերաբերյալ առկա են եղել մոնիթորինգային տվյալներ: Հիմնականում ուսումնասիրվել են այն ջրային ռեսուրսները, որոնց վրա «Հիդրոօդերևութաբանության և մոնիթորինգի կենտրոն» ՊՈԱԿ-ն ունի մակերևութային ջրերի որակի մոնիթորինգի դիտակետեր։ Որոշ դիտակետեր ընտրվել են որպես հղումային կամ հնարավոր ազդեցության տակ գտնվող կետեր, չնայած «Հիդրոօդերևութաբանության և մոնիթորինգի կենտրոնի» ՊՈԱԿ-ի ցանկում չեն եղել: Բացի դրանից՝ կիրառվել են նաև վերոհիշյալ ծրագրի շրջանակում մեր իրականացրած մոնիթորինգի արդյունքները, մասնավորապես՝ 2022 թ. կատարվել է հետազոտական մոնիթորինգ նախապես ընտրված 15 դիտակետերում, որի ժամանակ դիտակետերն ընտրվել են հնարավոր աղտոտման աղբյուրների ազդեցությունները գնահատելու համար: Սույն ծրագրի շրջանակում, բացի մեր կողմից կատարվող աշխատանքներից, օգտագործվելու են նաև «Հայհիդրոմետ» ՊՈԱԿ-ի դիտարկումների տվյալները։

Դաշտային աշխատանքների ընթացքում դիտակետերում կատարվել և կատարվելու են հիդրոմորֆոլոգիական, հիդրոկենսաբանական և հիդրոքիմիական ուսումնասիրություններ, որոնք հնարավորություն կընձեռեն համապարփակ գնահատելու էկոլոգիական վիճակը՝ ըստ ԵՄ-ի՝ ջրի շրջանակային դիրեկտիվի չափանիշների։

- Խնդրում եմ, անդրադարձեք, թե կլիմայական որ գոտիների դեպքում ջրաէկոլոգիական վիճակի ինչպիսի փոփոխություններ եք արձանագրել: Ի՞նչ հետևանքների են հանգեցնում այդ փոփոխությունները:

- Ըստ կլիմայական գոտիների՝ ջրաէկոլոգիական վիճակի գնահատում այս պահին դեռևս կատարված չէ։ Իսկ կլիմայական պայմանների փոփոխության մասով պետք է նշեմ, որ կլիմայի փոփոխության արդյունքում ՀՀ-ում մակերևութային ջրերի ծավալը նվազման միտում ունի վերջին տասնամյակում և համաձայն գնահատականների՝ ապագայում ևս կկրճատվի։ Ջրի բարձր ջերմաստիճանը և հոսքի նվազումը վատթարացնում են ջրի որակը՝ բարձրացնելով միկրոբիալ ակտիվությունը, աղտոտվածության կոնցենտրացիան և ջրային էկոհամակարգերի կենսաբազմազանության նվազումը, ինչն ունի անմիջական հետևանքներ գյուղատնտեսության, էներգետիկայի և հանրային առողջության համար:

-Որքա՞ն ժամանակ է նախատեսված հետազոտությունն ավարտին հասցնելու համար: Ինչի՞ն կնպաստեն հետազոտության վերջնարդյունքները:

- Հետազոտությունն ավարտին հասցնելու համար նախատեսված է երեք տարի։ Վերջնական արդյունքները հնարավորություն կտան պլանավորելու և կատարելու Դեբեդ գետի անդրսահմանային ջրավազանի վիճակի բնապահպանական և տնտեսական ուսումնասիրությունների նախնական համապարփակ վերլուծություն: Դրանք նաև ցույց կտան Հայաստանի և Վրաստանի, մասնավորապես՝ բնապահպանական և հիդրոքիմիական լաբորատորիաների միջև հետագա համակարգման անհրաժեշտությունը: Հնարավորություն կստեղծվի նաև մշակելու ուսումնասիրվող տարածքների ջրհավաք ավազանի շրջակա միջավայրի կառավարման մանրամասն պլան, որտեղ հստակ լուծումներ կառաջարկվեն նախկինում պահեստավորված և ներկայում առաջացող վտանգավոր թափոնների, պոչամբարների կառավարման և մոնիթորինգի մեխանիզմների ներդրման համար։ Վերջնական արդյունքները հնարավորություն կընձեռեն ստեղծելու պայմաններ զգալիորեն վնասված գետային համակարգերի վերականգնման համար, ինչպես նաև հիմք կդառնան զարգացնելու համայնքային կոյուղու, թափոնների կառավարման ենթակառուցվածքները և այլն: