Արցախյան ավանդազրույցների գրառում․ գիտական ծրագրի շրջանակում ստեղծվել է էլեկտրոնային շտեմարան

ԵՊՀ հայ բանասիրության ֆակուլտետի ակադեմիկոս Հրանտ Թամրազյանի անվան հայ գրականության պատմության և գրականության տեսության ամբիոնի դոցենտ Նվարդ Վարդանյանի խոսքով` ավանդազրույցների գրառումը արժեքավոր է ոչ նյութական և մշակութային ժառանգության պահպանության, լեզվաբարբառային տարատեսակ դրսևորումների ամրագրման ու պահպանության տեսանկյունից։ Բացի դրանից՝ սա այն ժանրն է, որը հսկայական տեղեկություն է ամփոփում ժողովրդի կյանքի, պատմամշակութային հուշարձանների, բնաշխարհի և այնտեղ ապրող հայ մարդու տոհմական պատմությունների վերաբերյալ: 

Ծրագրի շրջանակում գիտական խմբի անդամները գրառել, ուսումնասիրել, դասակարգել, ապա շտեմարանավորել են արցախահայոց ավանդազրույցները: Ստեղծվել է նյութերի աշխարհագրական քարտեզ, որում արտացոլվել են նյութերի ստեղծման տեղավայրերը Արցախի քարտեզում, ներկայացվել է դրանց տեղաշարժը մինչև բնակության նոր վայր: Գրառված նյութերի հիման վրա ստեղծվել է էլեկտրոնային շտեմարան՝ ծանոթագրություններով և բարբառային բառարանով:

Գիտական ծրագրի ղեկավար Նվարդ Վարդանյանը մեզ հետ զրույցում պատմել է կատարված աշխատանքների, մշակութային ժառանգության պահպանման գործում առկա մարտահրավերների և գիտական արդյունքների, ինչպես նաև մի շարք այլ կարևոր հարցերի մասին։

- Տիկի՛ն Վարդանյան, երբ լսում եք արցախյան ավանդազրույցներ, ի՞նչ առանձնահատկություններ եք նկատում։ Ըստ Ձեզ՝ ի՞նչն է դրանք դարձնում յուրահատուկ և «կենդանի»։

- Ավանդազրույցները բացատրական, ստուգաբանական և վարքաբանական բնույթի ժողովրդական ստեղծագործություններ են, որոնց գլխավոր նպատակը տեղեկությունների հաղորդումն է հայրենի բնաշխարհի և այնտեղ ապրող մարդկանց մասին: Յուրաքանչյուր տարածաշրջանի ավանդազրույցներն ինքնօրինակ են և գրեթե չեն կրկնում մյուսներին: Արցախյան ավանդազրույցները սերտորեն կապված են Արցախի բնաշխարհի, լեռների ու աղբյուրների, բուսական և կենդանական աշխարհի, պաշտամունքային և պաշտպանական կառույցների, մարդկանց ու տոհմերի, արցախցու ճակատագրի հետ ընդհանրապես:

- Ինչպե՞ս եք գտնում Ձեր զրուցակիցներին։ Ովքե՞ր են սովորաբար պատմում այս ավանդազրույցները։

- Բանասացներ գտնելու հարցում մեզ մեծապես օգնել են Հայ բանասիրության ֆակուլտետում իրենց ուսումը շարունակող արցախահայ ուսանողները, որոնք՝ որպես կամավորներ, ներգրավվել են ծրագրում, բանահավաքչություն կատարել իրենց հարազատների ու ծանոթների շրջանում: Սակայն նյութերի մի զգալի մասը գրառել ենք դաշտային-բանահավաքչական արշավների ընթացքում, ՀՀ Կոտայքի, Արարատի, Արագածոտնի մարզերում վերաբնակեցված արցախահայերից: Բանասացները տարբեր տարիքի են. խոսքաշեն մարդիկ, որոնք սիրում են պատմություններ պատմել և սիրով համաձայնում են մասնակից դառնալու արցախյան մշակույթի պահպանության այս կարևոր գործին:

- Իսկ ի՞նչ հետաքրքիր ու նոր ավանդազրույցներ եք լսել և արձանագրել, որոնք կարող եք պատմել մեր ընթերցողներին։

- Հարցազրույցներ ենք անցկացրել 60-ից ավելի բանասացների հետ, գրառել hարուստ բանահյուսական նյութ: Ունենք Մարտունու, Ասկերանի, Շուշիի, Հադրութի, Մարտակերտի շրջանից բազմաթիվ ավանդազրույցներ, որոնց մեջ կան նաև նոր, մինչ այս չգրառված սյուժեներ: Օրինակ՝ Ասկերանի շրջանի Վարդաձոր գյուղի նախկին՝ Փըրջամալ անվան ստուգաբանական ավանդազրույցը, որ մեկնաբանվել էր Փիրուզի և Ջամալի սիրավեպով, նոր տարբերակում շարունակվում է. դժբախտ սիրահարների գերեզմանի մոտ աճած վարդերի առատությունից ծագում է Վարդաձոր անունը:

Նոր ավանդազրույցներում հատկապես շատ են պատերազմների հերոսական պատմությունները, որոնք ավելի ուշ վերածվել են ավանդազրույցների: Օրինակ՝ Հաթերք գյուղի կանանց՝ արցախյան առաջին պատերազմում հայ գերիներին ազատելու պատմությունը հետագայում պատմվել է հիացմունքով, և ժողովուրդը կանանց այս խմբին Փառանձեմ անունն է տվել: Մեկ այլ հերոսի՝ Բերդաձորի Բալա Պուղունց ազգից մի աժդահա մարդու մասին պատմելիս ժողովուրդը նրան Տորք Անգեղին է նմանեցնում՝ պատմելով, որ նա միանյակ տասը ադրբեջանցու էր կարողանում հաղթել:

- Տիկի՛ն Վարդանյան, ինչպե՞ս են արցախյան ավանդազրույցները կապվում մեր պատմամշակութային հուշարձանների, կոնկրետ վայրերի հետ։ Ի՞նչ դերակատարում ունեն դրանք հիշողություններ, պատկերներ փոխանցելու կամ, գուցե, պատմությունը սերնդեսերունդ փոխանցելու առումով։

- Հիմնականում պատմվում է կա՛մ դրանց ծագման, կա՛մ անվան առաջացման պատմությունը: Օրինակ՝ Դիզափայտի Կատարո վանքը այծի կաթի և մեղրի շաղախով կառուցել է մի ծեր կին, մյուս տարբերակում շինանյութն ու ոչխարի հոտն աստվածային հրաշքով սարի գագաթին են հայտնվել: Հունուտի կիրճի մասին ավանդազրույցում մի հովիվ պատահաբար դրախտի դուռն է գտնում․ այստեղ անսահման սեր և հիացմունք կա հայրենի բնաշխարհի նկատմամբ: Ավելի իրական, երբեմն կենցաղային պատմություններ են ընկած գյուղերի թաղերի կամ դրանց անվանումների առաջացման պատմությունների հիմքում: 

- Իրականությո՞ւն, առասպե՞լ, թե՞ խորհրդանիշ։ Ինչպե՞ս են մարդիկ այսօր մեկնաբանում իրենց տոհմական կամ համայնքային պատմությունները։  

- Տոհմական ավանդազրույցը սեփական տոհմի, նախնիների պատմությունն է, որը սերունդները պահպանում են իրենց արմատները ճանաչելու համար: Մեր գրառած ավանդազրույցներում կան նախնիների հետ կապված հերոսական պատմություններ, որոնք պատմվում են մեծ հպարտությամբ և ներկայացվում որպես իրականություն:

Ինձ ամենից շատ հուզեց Արարատի Ռանչպար գյուղում գրառված մի ավանդազրույց․ բանասացի ամուսինը և որդին հերոսաբար զոհվել են Արցախի պատերազմներում, որբ մնացած տղա թոռները հայրենասիրական երգեր էին երգում: Նրանց տոհմին Յուղոտանց Պըլեր էին կոչում: Պըլ-ի ընկալումն այստեղ շատ նման է մեր էպոսի ծուռ բնորոշմանը: Նախնիներն այնքան քաջ են եղել, որ ոչ ոք չի համարձակվել նրանց տոհմին նեղացնել: Այսօր նրանք տոհմակիցներով մի խումբ են ստեղծել «Whats App»-ում, որ կոչվում է Յուղոտանց Պըլեր, և մեծ հորեղբոր կինը պատմում է իրենց հերոս նախնիների մասին: Նրանք այսօր կենդանի են պահում իրենց տոհմական ավանդազրույցը՝ ցրված լինելով Հայաստանի տարբեր կողմերում և չկորցնելով իրենց տոհմակիցների հետ կապը:

- Արդյո՞ք մարդիկ ավանդազրույցները պատմում են «իրական են, բայց ուրիշները չեն հավատա» սկզբունքով։ Ինչպե՞ս եք արձագանքում նման արձանագրումներին։

- Մերօրյա ավանդազրույցներում անիրական, հրաշապատում տարրերը քիչ են. դրանք հիմնականում իրապատում են: Հրաշքի տարրը կապվում է վանքերի ու եկեղեցիների հետ: Արցախցիները հավատում են, որ Արցախի վանքերը հրաշագործ կարողություն ունեն, որ նրանք լսում են արցախցիների աղոթքները և կատարում ցանկությունները: Այսպիսիք են, օրինակ, Դիզափայտ լեռան վրա գտնվող Կատարո վանքը, Մարտակերտի Քոլատակ գյուղի մոտ գտնվող Հակոբավանքը: Այս առումով ուշագրավ է Ասկերանի շրջանի Թաղասեր գյուղի Անջուկախաչ անունով վանքը, որի անունն առաջացել է հենց այն հավատից, թե եկեղեցին ականջներ ունի, նա լսում է մարդկանց ցանկությունները և կատարում դրանք: Ի դեպ, մեր բանասացներից ոմանք նշում էին, որ իրենք մինչ օրս իրենց աղոթքները և ցանկությունները շարունակում են Արցախում մնացած իրենց վանքերին հղել, թեև այստեղ էլ շրջապատում շատ եկեղեցիներ կան:

- Լեզվաոճական ի՞նչ առանձնահատկություններ եք նկատել արցախյան ավանդազրույցներում։

- Ժողովրդական բանահյուսությունը պատմվում է բարբառով, և գրառելով ավանդազրույցները՝ մենք ամրագրում ենք նաև Արցախի բարբառը՝ իր արդի գոյավիճակով: Ի դեպ, սա մեր բանահավաքչական աշխատանքների կարևոր կողմերից մեկն է եղել ողջ ընթացքում: Բանասացը բարբառով է խոսում իր բարբառախոս միջավայրում: Ահա թե ինչու մենք բանահավաքչական մեր աշխատանքներում անպայման ներգրավում ենք արցախահայ ուսանողների և խնդրում նրանց բանասացի հետ զրուցել Արցախի բարբառով:

Լեզվական առումով ուշագրավ են արցախյան ստուգաբանությունները, որոնք երբեմն հարուստ տարբերակային դրսևորումներ են ի հայտ բերում: Օրինակ՝ Մարտակերտ անվանումը գրառել ենք ստուգաբանական երեք տարբերակներով՝ «մատուռակերտ», «մարտերով կերտված» և «մարդու կերտած», որոնցից յուրաքանչյուրի վերաբերյալ ժողովուրդը պատմում է մի դիպաշար: Այսպիսի ժողովրդական ստուգաբանությունները հաճախ գիտականությունից հեռու են լինում, սակայն ուշագրավ քննության տեղիք են տալիս:

- Ըստ Ձեզ՝ ի՞նչ ազդեցություն են ունեցել պատերազմն ու տեղահանությունը ավանդազրույցների պահպանման վրա։

- Արցախյան ավանդազրույցների մի զգալի մասում պատերազմի թեման ուղղակի հայտնվում է, և դա կապված է արցախցու պատմական ճակատագրի հետ: Ակամայից այստեղ տեղ են գտնում նաև շրջափակման, քաղցի և տեղահանության մոտիվներ: Օրինակ՝ բանասացը պատմում է, որ իրենց գյուղի Աստվածածնի խաչքարի մոտ ինչ դնում էին, Աստված շատացնում էր: Շրջափակման, քաղցի շրջանում մի երեխա իր ունեցած միակ կոնֆետն է դրել այստեղ, որ շատանա: Կամ՝ բանասացը, պատմելով Կատարո վանքի մասին, ավարտում է պատմությունը նրանով, որ իրենց շունը մնացել է՝ Կատարոն հսկելու: Մեկ այլ բանասաց ափսոսանքով է նշում, թե ինչու ժամանակին երազանք չեն պահել իրենց վանքերում, որ դրանք բոլորը արցախցիներին մնային: Սրանք ցավալի մոտիվներ են, որոնք հայտնվում են ավանդական դիպաշարերում:

- Ձեր կարծիքով՝ կա՞ վտանգ, որ այս պատմությունները կկորցնեն իրենց «կենդանությունը», երբ փոխանցվեն գրավոր տեսքով։

- Գրավոր ամրագրումն ընդամենը միջոց է՝ պահպանելու բանահյուսական նյութն այնպիսին, ինչպիսին այն պատմվում է տվյալ պահին, սակայն դրանով բանահյուսության ավանդման կերպը չի փոխվում: Բանահյուսությունը «կենդանի է» իր բանավոր փոխանցմամբ և այնքան ժամանակ, քանի դեռ ժողովուրդը հիշում և պատմում է այն:

- Տիկի՛ն Վարդանյան, կպատմե՞ք՝ ինչ մեթոդներով եք աշխատել ուսումնասիրության ընթացքում։ Ի՞նչ փուլեր է անցել ամբողջ գործընթացը՝ պատմությունների հավաքումից մինչև նրանց վերլուծությունն ու քարտեզագրումը՝ արձանագրելով արդյունքները։

- Հիմնականում առաջնորդվել ենք բանահավաքչության ավանդական մեթոդներով։ Նախ՝ անցկացվում էր հարցազրույց, որը ձայնագրվում էր, որոշ հատվածներում՝ տեսագրվում, ինչից հետո ձայնագրված նյութերը վերծանվում, դրանցից առանձնացվում էին բանահյուսության ժանրային տարբեր դրսևորումները, ծանոթագրվում էին, կազմվում բարբառային բառերի բառարան:

Կիրառել ենք նաև մտաքարտեզագրման մեթոդը: Քանի որ ավանդազրույցը սերտորեն կապված է տեղանքի աշխարհագրության հետ, բանասացին առաջարկում ենք մտովի հիշել իրենց գյուղը և թղթի վրա մոտավոր ուրվագծել այն տեղանքը՝ վանքեր և սրբատեղիներ, սարեր, աղբյուրներ, թաղամասեր և այլն, որոնց մասին պատմում են ավանդազրույցները: Այդպիսով մենք ունենում ենք նաև տվյալ գյուղի կամ քաղաքի պատկերը՝ ըստ բանասացի հիշողության, և այն վայրերի նշումները, որոնց շուրջ հյուսվել են ավանդազրույցներ:

Բուն քարտեզագրումը կատարվում էր նյութերի ամբողջացումից հետո: Քարտեզի վրա նշվում է բանասացների բնակատեղին Արցախում, գրվում, թե որտեղ է վերաբնակեցվել: Այդպիսով ունենում ենք նաև նյութերի աշխարհագրությունը և սփռման տիրույթը:

Ծրագրի նախնական տարբերակում նախատեսում էինք ստեղծել էլեկտրոնային շտեմարան, սակայն ընթացքում չնախատեսված զարգացումներ եղան, որոնց արդյունքում ունեցանք ավելին: Ծրագրին կամավորության սկզբունքով միացան «Գազպրոմ Արմենիա» ՓԲԸ ուսումնա-սպորտային համալիրի դպրոցի ծրագրավորման ուսուցիչը և երկու աշակերտ, որոնք ստեղծեցին կայքէջ: Կայքէջում՝ քարտեզի վրա, տեղադրված են գրառված նյութերը՝ իրենց ամբողջական տվյալներով՝ ծանոթագրումներով և բարբառային բառարանով: Այդպիսով, ունեցանք քարտեզագրված շտեմարան-կայքէջ (շտեմարանը պատրաստ է, իսկ հղումն առաջիկայում հասանելի կլինի բոլորին)։ Անշուշտ, կայքէջը դեռ նախնական է, մշակման և կատարելագործման անհրաժեշտություն ունի․ հնարավորության դեպքում շատ այլ հետաքրքիր լուծումներ կարելի է մտածել և իրագործել:

Դրամաշնորհի տևողությունը, ցավոք, 18 ամիս էր․ հունիսին այն ավարտվեց: Այս ընթացքում հասցրել ենք գրառել, մշակել և քարտեզագրել նյութերը: Ծրագիրն ի սկզբանե բանահավաքչական էր, և տպագրություն նախատեսված չի եղել, սակայն կատարվել է գրառված նյութերի նախնական հետազոտություն, որը ներկայացվել է «Հաշվետու գիտաժողով 2025»-ի շրջանակում և պատրաստվում է հրատարակության հոդվածի տեսքով։ Բուն ուսումնասիրումն ու գիտական ժողովածուի  հրատարակումը, իհարկե, հետագայի գործեր են: