Կեղծ լուրերի տարածման և սպառման մեխանիզմներ, անանուն օգտատերեր․ ամփոփվել են գիտական հետազոտության արդյունքները

Ուսումնասիրության նպատակն էր բացահայտել սոցցանցերում հայաստանյան օգտատերերի կողմից կեղծ լուրերի ստեղծման, տարածման և սպառման հաղորդակցական մեխանիզմները և առանձնահատկությունները: Թեմայի կարևորության և հետազոտության արդյունքների մասին զրուցել ենք ծրագրի ղեկավար Արթուր Աթանեսյանի հետ։ 

- Պարո՛ն Աթանեսյան, ինչո՞վ է կարևոր սոցիալական ցանցերում կեղծ լուրերի տարածման ու սպառման ուսումնասիրությունը։

- 21-րդ դարում տեղեկատվությունն անհամեմատ շատ է և բազմազան, տեղեկատվության աղբյուրները՝ մասամբ անվերահսկելի, ուստի տեղեկատվության որակը մշտապես անկում է ապրում: Մարդկանց գրավում է ոչ այնքան որակը, որքան մատուցման ձևը, մատչելիությունն ու համակրելիությունը, տեղեկության անսպասելիությունը, «էքսկլյուզիվը»: Այս ամենն է, որ տեղեկատվական դաշտում մեծացրել է կեղծ տեղեկատվության ծավալը, սակայն դա ավելի շատ անհանգստացնում է մասնագետներին. սովորական սպառողների համար հաճախ միևնույն է, թե ինչից են «բաղկացած, պատրաստված» լուրերը։ Նրանց համար կարևոր է, որ դրանք պարզ, հեշտ, մատչելի և գրավիչ լինեն: Այդ պատճառով է, որ մասնավորապես սոցցանցերում օգտատերերի կողմից գրեթե մշտապես օգտագործվող կեղծ էջերով՝ այլ անունով, արհեստականորեն «գեղեցկացված» կամ լրիվ այլ լուսանկարով հանդես գալու մոտեցումը նորմալ և սովորական երևույթ է: Մինչդեռ կեղծ տեղեկությունն ապակողմնորոշում է, դրա հիման վրա ընդունվող ամենօրյա, ինչպես նաև կարևոր բախտորոշիչ որոշումները կարող են հանգեցնել բացասական հետևանքների:

- Որո՞նք են կեղծ լուրերի տարածման հիմնական դրդապատճառները՝ ըստ կատարված հետազոտության։ 

- Հիմնական դրդապատճառն է բոլորին դուր գալու, հանդիսատես և շատ հետևորդներ հավաքելու, ազդեցություն և տպավորություն գործելու ցանկությունը: Նման մեթոդով տպավորություն ստեղծելը կարող է կարճատև լինել, ուստի պահանջում է շարունակական ներդրում. սոցցանցերում ազդեցություն գործելու համար պետք է մշտապես կամ պարբերաբար ցուցադրել և ցուցադրվել, բարձրաձայնել, այդ թվում՝ առավել վիճելի թեմաներ, որ հանրային ուշադրությունն ու վիճաբանությունը մշտապես ակտիվ լինեն: Սա է՛լ ավելի է մեծացնում կեղծ կամ մասամբ կեղծ տեղեկության շրջանառումն առցանց տիրույթներում:

Հարկ է նշել, որ մեր հետազոտությունը մասամբ կոտրում է կարծրատիպեր: Մասնավորապես, այն պարզել է, որ վիրտուալ սոցիալական ցանցերի հայ սպառողներից ամենաշատը տղամարդիկ են (և ոչ կանայք) հակված հանդես գալու կեղծանուններով կամ կեղծ լուսանկարներով, առաջին հերթին՝ հակառակ սեռի հետ առցանց ծանոթանալու նպատակով: Փաստորեն, մեր իրականության մեջ ավանդաբար տղամարդիկ էին, որ ստեղծում և վերահսկում էին խաղի կանոններ: Այդ խաղի կանոնների համաձայն՝ այս կամ այն մոտեցումը կարող է համարվել անընդունելի, ամոթալի, անբարոյական և այլն: Ուստի, այդպիսի մոտեցում ցուցաբերելու ցանկություն ունեցող հայ տղամարդիկ, նաև գիտակցելով, որ շրջապատում դա չի ընդունվի, հակված են ոչ թե դա չանելու, այլ անելու, բայց վիրտուալ կեղծ ինքնությամբ:

Հետաքրքիր է, որ նման մոտեցումներն առավել բնութագրական են արևելյան հասարակություններին: «Վիրտուալ դիմակներ» հագնելն ու դրանցով առցանց տիրույթում հանդես գալը, իհարկե, միշտ չէ, որ արդյունավետ է, սակայն իրական շփումներում դա է՛լ ավելի դժվար է: Ուստի ուղիղ և շիտակ հաղորդակցվելու հետ կապված խնդիրներ ունեցողներն են, որ առավել հարմար են գտնում վիրտուալ կեղծ ինքնության ստեղծումն ու դրանով հաղորդակցումն առցանց տիրույթում: Սա հետազոտության արդյունքներից ընդամենը մեկն է:

- Կներկայացնե՞ք հետազոտության մեթոդաբանությունը՝ օգտագործված տեխնիկաները, տվյալների հավաքագրման և վերլուծության գործընթացը, դեմոգրաֆիկ կազմը (տարիք, սեռ, բնակավայր, կրթության մակարդակ, գործունեության ոլորտ)։

- Մեթոդաբանությունը ներառում էր տեսահայեցակարգային մոտեցումների վերլուծություն և սոցիոլոգիական կոնկրետ հետազոտություն: Պետք էր հասկանալ վիրտուալ և իրական ինքնության կապն ու փոխհարաբերությունը, «վիրտուալ դիմակների» ստեղծման և օգտագործման ռազմավարությունները, ապա դրանք բացահայտել վիրտուալ սոցիալական ցանցերի հայ օգտատերերի շրջանում: Այսպես, կիրառել ենք առցանց սոցիոլոգիական հարցման մեթոդը առավել ակտիվ օգտագործվող սոցիալական ցանցերում նորարար «Survey Monkey» ծրագրային փաթեթով, որը վճարովի հիմունքներով հնարավորություն է տալիս ձևավորելու, տարածելու, հավաքելու և վերլուծելու առավել բազմազան, ծավալուն և համալիր հարցեր: Այս ամենը մեկ հետազոտողի համար դժվար է, սակայն մեր հետազոտական թիմի համար ԵՊՀ ներքին դրամաշնորհի շրջանակում գրավիչ, խոստումնալից և արդյունավետ խնդիր էր: Հատկապես կարևոր էր ասպիրանտ, այժմ արդեն գիտությունների թեկնածու Անրիետա Կարապետյանի դերակատարումը տվյալների հավաքագրման և վերլուծության փուլում:

- Հետազոտությունն ընդգծում է, որ որոշ օգտատերեր գիտակցաբար թաքցնում են իրենց անձնական տվյալները կամ փոփոխում են իրենց ինքնությունը։ Ինչպիսի՞ ազդեցություն է սա ունենում կեղծ լուրերի տարածման վրա։

- Կա հանրայնորեն տարածված տեսակետ, թե կեղծ լուրերի շրջանառումը նպատակաուղղված, քարոզչական նպատակներով կիրառվող մոտեցում է, հատկապես՝ քաղաքական պայքարում: Մեր կարծիքով, այս գործընթացն արդեն վաղուց դուրս է եկել ինչպես քաղաքական, այնպես էլ քննադատելի և պատժելի տիրույթներից. դրանով զբաղվում են բոլորը, այդ թվում՝ սովորական մարդիկ, մասնավորապես սոցիալական ցանցերում: Հաճախ կեղծ լուրերի շրջանառումը նպատակաուղղված և միտումնավոր չէ. պարզապես տեսնելով որևէ արժանահավատ թվացող, դուր եկող տեղեկություն՝ օգտատերը այն հավանում է («լայքում է»), տարածում է՝ ապահովելով դրա դիտողականության ավելացումն ու ազդեցությունը, ինչպես նաև ինքնահաստատվում է դրանով, նպաստում իր վիրտուալ և իրական «ես»-ի ճանաչելիությանը: Մինչդեռ հետո կարող է պարզվել, որ սկզբնական տեղեկությունը չէր համապատասխանում իրականությանը, իսկ անձը նպաստել է դրա շրջանառմանն ու տարածմանը: Գրականության մեջ կեղծ լուրերի ոչ միտումնավոր տարածումը պակաս քննադատելի է, սակայն մենք գտնում ենք, որ կեղծ լուրերի միտումնավոր և ոչ միտումնավոր շրջանառումն ունի նույն բացասական հետևանքները, ուստի նույնքան քննադատելի է: Այսպես եղավ մասնավորապես 44-օրյա պատերազմի օրերին, երբ սոցցանցերի հայաստանյան օգտատերերից շատերը բազմիցս շրջանառեցին չստուգված, կեղծ, այդ թվում՝ պաշտոնական աղբյուրներից տարածված և իրականությանը չհամապատասխանող տեղեկություն, ինչի հետևանքն էր հասարակության ապակողմնորոշումը:   

- Հետազոտությունը նաև ընդգծում է անանունության դերակատարությունը. ինչպիսի՞ն է այն կեղծ լուրերի տարածման և ընդունման համատեքստում։

- Անանունության տեխնիկական լուծումը սոցցանցերի հաղորդակցություններում շատերի համար առավելություն է՝ անելու և տարածելու այն, ինչ իրենք անցանց հաղորդակցության ժամանակ չէին համարձակվի անել։ Օրինակ՝ ատելության խոսքեր տարածել, այլոց հայհոյել: Այդ իմաստով առցանց հաղորդակցությունների դաշտը կարծես իրականության ստվերային կողմը լինի՝ ցույց տալով մարդու իրական, սանձարձակ բնույթը: Մի կողմից՝ մարդկանց իրենց բացասական հակումների համար պետք է հատկացնել մի տեղ, որտեղ այս ամենը կարտահայտեն և կհանգստանան, հատկապես իրականության մեջ առկա բազում խնդիրների, դժգոհության համար առկա բազում պատճառների պայմաններում: Մյուս կողմից՝ առցանց դաշտում միմյանց հայհոյելու բացասական և բոլոր առումներով ապակառուցողական մոտեցումն արդեն դուրս է եկել առցանց տիրույթից և դրսևորվում է իրական կյանքում՝ ապացուցելով, որ ոչ միայն իրական կյանքն է արտացոլվում վիրտուալ տիրույթում, այլև հակառակը: 

- Ըստ Ձեզ՝ որո՞նք են  արդյունավետ մեթոդները կամ քայլերը կեղծ լուրերի դեմ պայքարում՝ հաշվի առնելով հայաստանյան սոցիալական ցանցերի առանձնահատկությունները։

- Կեղծ լուրերի և առհասարակ կեղծ տեղեկատվության, ինքնամատուցման դեմ պայքարելու համար անհրաժեշտ է հանրության ցանկությունը: Կարծում եմ՝ դա մերօրյա իրականության մեջ նույնն է, ինչ պայքարել գեղեցկության սրահների, պլաստիկ վիրահատությունների, սելֆիների և այլնի դեմ: Մարդիկ այդպես են ուզում, դա իրենց դուր է գալիս, ուստի միակողմանի պայքարը կամ տեղեկատվական աշխատանքը իրականության և բնականության պաշտպանության համար նպատակին չեն հասնի, մինչև մեծամասնությունն ինքը այդ ամենից չհոգնի, չհիասթափվի և չվախենա: