Ամանորի տոնածիսական ավանդույթները հայոց մշակույթում

«Ինքնությունն է որոշում ազգի տեսակը։ Երանի՜ նրան, ով կապրի՝ իր ազգի արմատները պահպանելով»։

Լուսիկ Ագուլեցի

Ամանորի տոմարական պատմությունը

Տոմարական փոփոխություններով պայմանավորված՝ հայոց մեջ Տարեմուտը նշվել է տարվա տարբեր եղանակներին՝ գարնանը, ամռանը, աշնանը, իսկ Հուլյան տոմարի ներմուծումից հետո՝ ձմռանը։ Նախաքրիստոնեական շրջանում հայոց մեջ տարվա սկիզբը համարվել է մարտի 21-ը՝ գարնանային գիշերահավասարի օրը։ Ավելի ուշ հայերն ունեցել են Նավասարդը (բառացի՝ «նոր տարի»), որը նշվել է օգոստոսի 11-ին։

1758 թվականին Սիմեոն Երևանցի կաթողիկոսի ընդունած կոնդակով նոր տարվա սկիզբ է համարվել հունվարի 6-ը՝ Սուրբ Ծննդյան օրը։ 1923 թվականից Հայաստանյայց Առաքելական եկեղեցին նոր տարվա սկիզբ է ընդունում հունվարի 1-ը, իսկ հունվարի 6-ը նշվում է բացառապես որպես Սուրբ Ծնունդ։

Ազգագրագետ, նկարչուհի Լուսիկ Ագուլեցու դիտարկմամբ՝ տոնը միաժամանակ ունի և՛ նախաքրիստոնեական, և՛ քրիստոնեական արմատներ։ Հայկական շատ տոներ մինչ օրս ընկալվում են այդ երկակիության մեջ․ օրինակ՝ հաճախ ասում ենք ոչ թե միայն «Ամանոր», այլ «Ամանոր և Սուրբ Ծնունդ», ինչպես նաև «Սուրբ Հարություն և Զատիկ»։

Ամանորը հայոց դիցաբանության մեջ

Ըստ մեր դիցաբանության և Ագաթանգեղոսի վկայության՝ Ամանորը եղել է կին, որին սիրահարվում է Վանատուրը: Տիեզերքի պտուղը՝ որպես սիրո առաջին խոստովանության նշան, նա նվիրում է Վանատուրին: Նրանց միությունից էլ առաջանում է բերքատվության, ընտանիքի, ինչպես նաև հյուրասիրության գաղափարը: 

«Քո եղածից պետք է տաս Աստծուն և մարդկանց, որոնք դրա կարիքն ունեն»։

Լուսիկ Ագուլեցի

Ամանորյա ծեսերն ու ավանդական սեղանը

Հնում Ամանորի պատրաստությունները սկսվել են տարվա ընթացքում։ Կանայք ամբարել են այգու բերքն ու բարիքը՝ նախատեսելով դրանք տոնական սեղանի համար։ Ամանորի խորհրդանիշ ծիսական ծառը նախկինում (հատկապես Արևմտյան Հայաստանում) հայերս այսպես ենք ձևավորել. գաթայի վրա ձիթենու ճյուղեր են տնկվել, վրան՝ չրեղեն, ընկույզ, նուշ, պնդուկ, խնձոր: Այնուհետև ծառը տարվել է եկեղեցի՝ օրհնվելու։ Տան անդամները իրենց մազից կապել են ճյուղերին՝ ի նշան երկարակեցության։

Քանի որ Ամանորը հաճախ համընկել է Պահքի շրջանին, տոնական սեղանին մատուցվել են հիմնականում բուսական յուղով պատրաստված ուտեստներ՝ ձավարով ճաշ, պասուց տոլմա, լոբի և այլ կերակրատեսակներ։ Կարևոր է համարվել նաև պաշարի ճիշտ բաշխումը ընտանիքի անդամներին, երեխաներին և կարիքավորներին։ Ամանորը նաև բարության, առատության և առաջիկա տարվա բերքուբարիքի օրհնության խորհրդանիշ էր։ 

Տոնական օրերին փոխադարձ այցելությունները նպաստել են բարեկամական և ազգակցական կապերի ամրապնդմանը։ Նվերների փոխանակումը հատկապես ուրախություն է պատճառել երեխաներին՝ Ամանորը դարձնելով մանկության ամենասպասված տոներից մեկը։

Կաղանդ պապիկը և նվերների ավանդույթը

Նոր տարվա ամենասիրված և սպասված կերպարը Ձմեռ պապն է, որին հայոց մեջ համապատասխանել է Կաղանդ պապիկը (Մեծ պապուկ)՝ բարեբեր, բարի կամեցող, բարին սիրող և բարիք բաժանող մարդու կերպարը: Ձմեռ պապիկի, Կաղանդ պապիկի և մնացյալ բոլոր պապիկների ստեղծման գաղափարն այն է, որ տարիքով մարդն իր կյանքի փորձը, բարությունն ու կամեցողությունը փոխանցում է երեխաներին:

Կաղանդ բառը ծագում է լատիներեն «calenda» («ամսագլուխ») բառից և նշանակում է՝ 1. նոր տարի (արևմտահայերեն), 2. ամսվա սկիզբ, ամսագլուխ, ամսամուտ, 3. մեղրով և բոված ընկույզով պատրաստվող քաղցրավենիք։

Եղևնին՝ Ամանորի և Սուրբ Ծննդյան խորհրդանիշ

Տարբեր ազգերի մշակույթներում Նոր տարին ունի տոնածիսական բազմազան բաղադրիչներ, սակայն ամենատարածված խորհրդանիշը եղևնին է։ Այն խորհրդանշում է երկարակեցություն, անմահություն, հավերժ երիտասարդություն և ուժ։ Մարդիկ հավատացել են, որ եղևնին բերում է բարություն և ապաքինում, իսկ նրա ճյուղերին կախված նվերները ծառին «բարիացնելու» խորհուրդ են ունեցել։ Չնայած՝ մի շարք ազգեր հավատում են նաև, որ եղևնու ճյուղերում ոգիներ են ապրում, որոնք ուղարկում են փոթորիկ, ցուրտ ու բուք։  

Եղևնի զարդարելու ավանդույթը սկիզբ է առել VIII դ․ Գերմանիայում, ինչը, սակայն, ժամանակի հորձանուտում մոռացվել է: Տոներին եղևնի զարդարելու սովորույթը վերսկսեց 1830 թվականից, երբ Ռուսաստանի կայսեր՝ Նիկոլայ Առաջինի հրամանով Սուրբ Ծնունդին ամենուրեք եղևնիներ դրվեցին: Հետագայում սուրբծննդյան տոները Խորհրդային միությունում փոխարինվեցին ամանորյա տոներով։

Քրիստոնյա աշխարհի համար դառնալով սուրբծննդյան տոների և Ամանորի խորհրդանիշ՝ մահմեդական որոշ երկրներում այն արգելված է, շատերում չի խրախուսվում, մինչդեռ մահմեդական որոշ երկրներում էլ այն դրվում է՝ ի նշան տեղի քրիստոնյաների նկատմամբ հարգանքի։ 

Տոնածառի առաջին ապակե խաղալիքը պատրաստվել է 16-րդ դարում, առաջին արհեստական եղևնիները ստեղծվել են 19-րդ դարում։ Դրանք լուսավորվել են 1906 թվականից։ 

Եղևնին

Գարուն է բերել այս ձմռան օրով,

Եվ տուն է մտել կանաչ շորերով.

Ե՞րբ է նա այսպես զուգվել, զարդարվել

Եվ մարդկանց այսքան հրճվանք պատճառել,

Ե՞րբ է նա եղել այսքան երջանիկ

Ու ե՞րբ է տեսել այսքան խաղալիք:

ՀԱՄՈ ՍԱՀՅԱՆ

Նոր տարվա ավանդույթներից

Նոր տարվա նախորդ երեկոյան կամ գիշերը երեխաներն այցելում էին տները, երգերի և խաղիկների միջոցով Նոր տարին շնորհավորում և որպես փոխհատուցում նվերներ ստանում: Նրանք, շնորհավորական բարեմաղթանքներ հղելով, երդիկներից և բուխարիներից տոպրակ, կողով, գուլպա էին կախում, որոնց մեջ տանտիրուհիները նվերներ էին դնում (չիր, չամիչ, գաթա և այլն): Երբեմն երդիկից իջեցրած կողովի մեջ կատակով կոշիկ կամ կատու էին դնում, ինչը զվարճալի էր դարձնում տոնական մթնոլորտը: Ամանորյա այս ծեսը հայտնի էր Կախու, Կախուկ, Գոտեկախ անուններով (Սամվել Մկրտչյան, «Հայոց տոնածիսական մշակույթ»)։